نظام سیاسی و اداری مسلمانان در صدر اسلام/بخش اول

پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم پس از سیزدهٔ سال دعوت و مبارزهٔ پنهان و آشکار با مشرکان توانست حکومت نبوی را در شهر مدینه تأسیس نماید و به مدت ده سال رهبری جامعهٔ اسلامی را بر عهده داشته باشد و اوضاع حاکم را کنترل کند.
اخلاق و سیرهٔ مدیریتی نبی مکرم اسلام الگوی یک مدیر به‌تمام‌عیار الهی و موفق در رشد، تعالی و پیشرفت مادی و معنوی جامعه بود که خداوند ایشان را فرا روی مسیر بشریت قرار داد تا به سمت سعادت و نیک‌بختی رهنمایی کند.
قرآن کریم مسلمانان را به تبعیت و الگوبرداری از رسول گرامی اسلام دعوت می‌نماید و ایشان را الگوی والاتر و برجسته‌تر از تمامی الگوها معرفی می‌نماید: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُوا اللهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَذَکَرَ اللهَ کَثِیراً.» (احزاب: ۲۱) «هر آینه هست برای شما در [سیرهٔ] رسول‌الله سرمشقی نیکو برای کسی که امید می‌دارد به [ثواب] الله و روز آخرت و یاد می‌کند الله را بسیار.»
الگوبودن پیامبر عظیم‌الشأن اسلام در تمامی جنبه‌ها و ابعاد فردی، اجتماعی، سیاسی و … گسترش دارد. این مسئله ویژگی خاص آن حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم به شمار می‌رود.
جمع‌شدن تمامی خوبی‌ها در یک مدیر و حاکم اسلامی بسیار حایز اهمیت است، چون الگو را برای تمامی دوران‌ها و انسان‌ها قابل تبعیت و پیروی می‌سازد؛ برهمین‌اساس است که گذشت زمان نه‌تنها از بزرگی و عظمت الگوهای الهی نمی‌کاهد، بلکه آنان با رشد علم و دانش بشری، درخشندگی بیشتری کسب می‌کنند و صیقل‌یافته‌تر می‌شوند و کنه وجود قیمتی‌شان آشکار می‌شود. فرادهی دانش مدیریتِ معاصر در پوهنتون‌های دنیا به‌عنوان یک رشتهٔ نسبتاً جدید و با گستردگی زیاد شناخته و تدریس می‌شود. سروکار این علم با زمینه‌های مرتبط به ادارهٔ جامعهٔ بشری است. دانشمندان جامعه‌شناسی روانشناسی و سایر رشته‌های علوم انسانی درگیر تبیین جنبه‌های مختلف این علم هستند؛ با وجود تمامی تلاش‌ها و نظریه‌هایی که ارائه شده است، و با اینکه این اندیشه‌ها در بخش‌هایی از جهان متمدن (غرب) به‌طور کامل و فراگیر اجرا شده است، اما هنوز بزرگ‌ترین درد و چالش بشریت که مایهٔ رنج و اندوه صاحب‌نظران و ملت‌های ستم‌دیده است، مسئلهٔ مدیریت جوامع بشری است.
بشر از فقدان اخلاق و معنویت و عدالت در سطوح کلانِ مدیریتی رنج می‌برد. ملت‌ها از ناحیهٔ زمامداران و مدیران بی‌صلاحیت دچار خسارت بزرگ هستند که بنیان‌شان را به لرزه و آتش بر خرمن‌شان انداخته است. در دموکراسی غرب که آن را بهترین شیوه و روش در گزینش مدیران ایدئال برای جامعه می‌دانند، جایی برای سنجش و ارزیابی رفتارهای مدیران درخصوص فضایل و ارزش‌های متعالی و پایبندی به اخلاق و عدالت وجود ندارد. مدیران عالی‌مقام که به سمت هرزگی و ابتذال پیش می‌روند و فساد در خاک وجودشان ریشه دوانده است، زخم چرکین بشریت است که هر از چندگاهی سر باز می‌کند و سردمداران عنود، حسود، بی‌اخلاق و ستمگر را مقابل چشمان حیرت‌زدهٔ دنیا به نمایش می‌گذارد. اسلام هنگام ظهور خود حکومتی آمیخته با اخلاق و معنویت و ارزش‌های والای انسانی مانند عدالت را تشکیل داد و پیام‌آور اسلام بشخصه مأمور تشکیل این حکومت و دمیدن روح تقوا و الوهیت در بدنه و جسم آن گردید.
به هر حال، شناخت سیرهٔ رسول گرامی اسلام برای عموم مردم و
به‌ویژه برای مسئولان سطوح مختلفِ کشورهای اسلامی و مدیران اداری یک ضرورت قرآنی، تاریخی و انسانی است؛ ضرورتی که تداوم و گسترش نظام الهی و اسلامی به آن گره خورده است.
رفتار رسول گرامی اسلام در بعد مدیریت در این مجموعه با زبانی ساده فراروی مسئولان و مدیران جوامع قرار دارد؛ بنابراین، با الگوبرداری از سیرهٔ تابناک و درخشان ایشان می‌توانند در جامعهٔ اسلامی به مدیرانی موفق و خدوم تبدیل شوند.
ادامه و تکمیل این یادداشت را می‌سپارم به قلم شیوای علامه سیدسلیمان ندوی رحمه‌الله؛ ایشان در این زمینه می‌فرماید:
«اگر غنی و توانگر هستی، به رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وسلم اقتدا کن، هنگامی‌که تاجر بود و با اموالش در مسیر حجاز و شام تردد می‌کرد، و هنگامی‌ که گنجینه‌های بحرین در اختیارش بود. اگر فقیر و تنگدست هستی، بازهم از رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وسلم اسوه بگیر، زمانی که در شعب ابی‌طالب در محاصره بود، و زمانی که به مدینه هجرت نمود و از متاع دنیا چیزی به همراه نداشت. اگر پادشاه و فرمانروا هستی، به سنن و اعمال رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وسلم اقتدا کن، هنگامی‌ که فرمانروای مقتدر جزیرهالعرب بود و آن سرزمین با بزرگان و اشرافش در کنترل و تابع دستورش بود. اگر رعیتی ضعیف و ناتوان هستی، رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وسلم اسوهٔ نیک تو است، وقتی که در مکه تحت سلطهٔ نظام مشرکان بود. اگر فرماندهٔ فاتح و موفق هستی، روزهای پیروزی رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وسلم را در بدر و حنین و فتح مکه الگوی خویش گردان، و اگر خدانکرده فرماندۀ شکست‌خورده هستی، رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وسلم را در روز احد ملاحظه کن، هنگامی‌ که در میان یاران به‌خون‌خفته و مجروح خویش بود. اگر معلّم هستی، رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وسلم را بنگر که اصحابش را در مسجد (جایگاه صفه) تعلیم می‌داد. اگر دانش‌آموز و طالب علم هستی، زانوزدن رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وسلم را در محضر جبرئیل، روح‌الامین تصور کن که هدایت را از وی دریافت می‌کرد. اگر واعظ خیرخواه و مرشد امین هستی، به سخنان رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وسلم گوش
بده که مردم را از فراز منبر مسجد مدینه نصیحت می‌کرد. اگر می‌خواهی حق را بر پا و معروف را آشکار نمایی و مددکار و همیار نداری، به رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وسلم بنگر که در مکه ضعیف بود و همکار و همیاری نداشت. باوجوداینها، بازهم ایشان مردم را به حق فرامی‌خواند و حق را علناً بیان می‌کرد. اگر دشمنت را شکست دادی؛ شوکتش را درهم شکستی و پوزه‌اش را به خاک مالیدی، به رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وسلم بنگر، روزی که پیروزمندانه وارد مکه شد. اگر می‌خواهی به مشاغلت و به زمین و املاکت برسی، به رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وسلم بنگر، هنگامی‌ که زمین‌های بنی‌نضیر خیبر فدک را مالک شد، چگونه آنها را اداره نمود و به اشخاصی سپرد که به‌نحو احسن مسئولیت‌شان را انجام دادند‌. اگر یتیم هستی، به جگرگوشۀ آمنه و عبدالله بنگر که از دنیا رفتند و طفل شیرخوارشان را جا گذاشتند. اگر خردسال هستی، به آن کودک بزرگوار بنگر، هنگامی‌ که حلیمهٔ سعدیهٔ مهربان او را شیر می‌داد. اگر جوان هستی، سیرت چوپان مکه را بخوان. اگر تاجر درحال سفر هستی و کالای تجاری به همراه داری، به احوال سالار کاروان بنگر که به سوی بصره در حرکت بود. اگر قاضی و داور هستی، به آن داوری بنگر که قبل از طلوع خورشید به طرف کعبه در حرکت بود و می‌خواست حجرالاسود را در جای مناسبش بگذارد و بزرگان مکه نزدیک بود یکدیگر را بکشند‌. آنجا به صحن مسجد نبوی نگاه کن که رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وسلم چگونه با عدالت تمام در میان مردم داوری می‌نمود. فقیر تنگدست و غنی توانگر در برابر او یکسان بود. اگر شوهر هستی، سیرت مقدس و زندگی پاک شوهر خدیجه و عایشه و جد حسن و حسین را فرابگیر و بخوان. اگر پدری و فرزنددار هستی، پدربودن را از پدر فاطمه‌الزهرا یاد بگیر. اگر هر شخصی با هر شخصیتی هستی و هر شغلی داری، هر بامدادی که بیدار می‌شوی و هر شبی که می‌خوابی و به هر نحوی که شب و روزت را سپری می‌کنی، حقا در زندگی محمد امین صلی‌الله‌علیه‌وسلم برایت هدایت و الگوی نیک وجود دارد؛ الگویی که نورش تاریکی‌های زندگی را می‌زداید و در پرتوانش ظلمت زندگی از بین می‌رود‌. خلاصه اینکه می‌توانی تمام نابه‌سامانی‌های زندگی‌ات را با حیات مبارکش سامان بخشی و انحرافات خویش را با سنت‌هاش اصلاح کنی. شکی نیست که سیرت پاک و جهان‌شمول رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وسلم معیاری اخلاقی و ارائه‌دهندهٔ بهترین فرامین برای تمام انسان‌هاست.
روی زمین در تمام احوال و مراحل زندگی‌ سیرت محمدی نوری برای پویندگان هدایتش است. چراغی برای جویندگان راه هدایت است. راهنمایی‌اش پناهگاهی برای هر تلاشگر و راهنماجو است.» (الرساله المحمدیه، ص: ۱۱۷)
بنابراین سیرهٔ رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وسلم کامل‌ترین و بهترین راهنماست.
باتوجه‌به اهمیت این موضوع، سلسلهٔ یادداشت‌های تحقیقی و تحلیلی با موضوع «نظام سیاسی و اداری مسلمانان در صدر اسلام» تقدیم خوانندگان گران‌قدر خواهد شد. امید است مورد قبول خداوند و پسند خوانندگان عزیز قرار گیرد.