جایگاه علمی ام المؤمنین عائشه رضی الله عنها

شیخ الحدیث ابو عمار زاهد الراشدی
ترجمه : حبیب زاده

این موضوع در حلقات دینی ما مورد بحث است که نصاب تعلیمی دختران چه‌طور باشد و در مدارس دینیه برای قشر اناث چه باید درس داده‌ شود؟

از نگاه من، ذات گرامی ام المؤمنین عائشه رضی الله عنها درین باب بهترین اسوه و نمونه برای ما است، چون وی کامیاب ترین شاگرد درس‌گاه پیامبر صلی الله علیه و سلم و بزرگ ترین معلمه این امت بود. کمال علم و فضل وی به‌حدی رسیده بود که در باره‌اش گفته می شود «نصف دین را از وی باید آموخت». این نصف اگر از لحاظ کمیت نبوده، از لحاظ کیفیت یقینا است. زیرا تقریبا نود در صد زندگانی و تعلیمات خانواده‌گی رسول الله صلی الله علیه و سلم از وی روایت شده است. عائشه صدیقه رضی الله عنها از ۵ تن راویان بزرگ احادیث نبوی صلی الله علیه و سلم بوده و از میان زنان؛ بزرگ‌ترین راویه است. وی از ۷ تن مفتیان بزرگ در عهد خلافت راشده بود. ام المومنین عائشه رضی الله عنها هم فتوی می داد و هم بر فتاوای دیگران نقد می نمود، و حق اجتهاد را با تمام اعتماد به‌کار می‌برد. وی مفسرهء قرآن بود و جایگاه امتیازی در بیان نمودن حکمت و فلسفه احکام اسلامی داشت. حتی بعضی محققین وی را بنیان‌گذار «علم اسرار دین» قرار داده اند یعنی وی از همه اول‌تر حکمت و فلسفه احکام شرعیه را بیان نمود و سپس درین عرصه، فاضلان عمده‌ای همچو امام غزالی و شاه ولی الله دهلوی رحمهما الله بنیاد فلسفه عظیم الشان دینی را گذاشتند.

حضرت عائشه رضی الله عنها از عنعنات، تاریخ و کلتور قبائل عرب آن‌قدر آگاه بود، که مردم از وی رهنمایی می‌خواستند. وی نسب‌نامه‌ های قبائل عرب را نیز کما‌حقه به‌یاد داشت. همچنان سخن فهم و سخن شناس بود و اشعار شاعران عرب بر نوک زبان‌اش بود، به مزایای ادب و فصاحت آراسته بود و از خطبای بزرگ عهد خود شمرده می‌شد. وی بر علاوه از معاملات علمی و فقهی، در مسائل مردمی نیز به صراحت رای می‌داد و حتی خلفای راشدین هم در بسیاری امور از وی رهنمایی می‌طلبیدند.

ابوموسی اشعری رضی الله عنه فرموده است که ما اصحاب الرسول صلی الله علیه و آله و سلم در چنان مشکلی گرفتار نشده‌ایم، که حل آن را نزد ام المومنین عائشه نیافته ایم.

ام المومنین عائشه رضی الله عنها به علم طب نیز دسترسی داشت. بزرگ ترین شاگرد و خواهرزاده ‌اش حضرت عروه بن زبیر رضی الله عنه می گوید : من در عهد خود، کسی را بیشتر از عائشه رضی الله عنها، آگاه به معلومات طبی ندیده ام.

مسند تدریس حضرت عائشه رضی الله عنها تا نیم قرن در مدینه منوره آباد بود و صدها تشنه‌گان علوم ازان استفاده نمودند. تنها در احادیث نبوی صلی الله علیه و آله و سلم شمار شاگردان وی بیش از دو هزار تن بیان شده است، که شامل مردان و زنان بودند. این همه معلومات را سیرت نویسان در کتاب‌های مختلف بیان نموده اند، و بیشتر معلومات را علامه سید سلیمان ندوی در کتاب سیرت عائشه رضی الله عنها جمع‌اوری نموده است. هر زنی‌که ذوق علمی و دینی دارد باید آن را مطالعه کند.

سوال اینست که ام المومنین عائشه رضی الله عنها این همه را از کجا آموخته بود؟ وی آن‌گاهی که داخل حرم نبوی صلی الله علیه و آله و سلم شد نُه (۹) ساله بود، که بسیاری‌ها بر این اعتراض هم دارند. اما به باور من این عین مقتضای حکمت و دانش بود که یک زنی در چنان سن‌و‌سالی داخل حرم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شود که آوان آموزش او باشد، و باید به حیث خانم داخل حرم شود تا در پرسیدن، دانستن و آموختن سخنی، حجاب حائل نباشد و مسائل دینی درون‌خانه و روابط میان شوهر و زن بدون کم و کاست به امت برسد. برای این کار ذهن صاف و تازه‌ای می بایست و این اعزاز و افتخار نصیب ام المومنین عائشه رضی الله عنها شد. عائشه رضی الله عنها نیز به حیث نخستین و بزرگ‌ترین معلمهء امت اهلیت خود را ثابت نمود. وی هرگاه داخل حرم نبوی صلی الله علیه و آله و سلم شد نه ساله بود و هرگاه رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم وفات نمود وی هجده یا نزده ساله بود، هویدا است که وی بخش اعظم علم و کمال را در خانه سرور کائنات صلی الله علیه و آله و سلم حاصل نمود و از آن چشمه صافی فیض‌یاب شد.

بار دیگر نگاهی بیاندازید به کمالات علمی ام المومنین عائشه رضی الله عنها، وی مفسره بزرگ قرآن بود، راویه و شارحه بزرگ احادیث نبوی صلی الله علیه و آله و سلم بود، عالمه‌ای بود که حکمت و فلسفه احکام و مسائل دینی را بیان می‌نمود، بر عنعنات، کلتور، نسب‌نامه‌ها و تاریخ قبائل عرب مهارت داشت و به ادب، شعر و خطابت آراسته بود، در افتاء به درجه مجتهد رسیده بود و به معلومات طبی نیز مجهز بود. وی این همه کمالات را از درس‌گاه نبوی صلی الله علیه و آله و سلم فراگرفته بود. بنا برین، به باور من؛ نصاب یک درس‌گاه دینی برای زنان همین است و ذات گرامی عائشه رضی الله عنها بزرگ‌ترین اسوه برای تعلیم و تربیه دختران مسلمان است.

چنانچه به شاگردان و به‌خصوص استادان علوم دینی عرض می‌دارم که با تمام اعتماد برای فراگیری علوم به پیش بروند. سیرت و کارنامه‌های علمی ام المومنین عائشه و دیگر صحابیات رضی الله عنهن را مطالعه کنند و ازین پروپاگند غرب هرگز متاثر نشوند که اسلام زنان را از حصول علم باز می دارد. زیرا گذشتهء پر افتخار و تاریخ تابناک ما پیش روی ماست و خدمات و کارنامه‌های زنان اولوالعزم امت اسلامی جزو تاریخ درخشان ما است.

البته؛ لازم است که این همه در چوکات احکام دینی انجام یابد و بر قواعد و ضوابط شرعی کاملا پایبندی شود.