احکام صدقه فطر

مفتی سیدحامد

تعریف صدقه فطر :

صدقه فطر عبارت از زکات روزه شخص است که با افطار و خروج از رمضان واجب گردیده، تا نقاصانات وارده در روزه را جبران کند، و روزه را از آلودگی ها  پاک سازد.

و فشرده تعریف آن در فقه اینست :«صَدَقَهٌ تَجِبُ بِالْفِطْرِ مِنْ رَمَضَانَ».

مشروعیت صدقه فطر :

صدقه فطر در ماه شعبان سال دوم هجری در سالی که روزه فرض شد، مشروع گردید.

و دلیل : خبر ابْنِ عُمَرَ: فیما رواه الجماعه إلا ابن ماجه:« أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ، فَرَضَ زَکَاهَ الْفِطْرِ مِنْ رَمَضَانَ عَلَى النَّاسِ صَاعًا مِنْ تَمْرٍ، أَوْ صَاعًا مِنْ شَعِیرٍ، عَلَى کُلِّ حُرٍّ، أَوْ عَبْدٍ، ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى مِنْ الْمُسْلِمِینَ » رواه مسلم، کِتَاب الزَّکَاهِ، بَاب زَکَاهِ الْفِطْرِ عَلَى الْمُسْلِمِینَ مِنْ التَّمْرِ وَالشَّعِیرِ، رقم (۱۶۳۵).

حکمت مشروعیت صدقه فطر :

• ۱ : برآورد کردن کمی و کاستی که در روزه وارد شده است.
• ۲ : بی نیاز گردانیده بینوایان از گدایگری در روز عید.

وکیع بن جراح رحمه الله میگوید: «زکاه الفطر لشهر رمضان کسجده السهو للصلاه» – زکات فطر در ماه رمضان مانند سجده سهو برای نماز است. یعنی نقصان وارده در روزه را جبران میکند چنانکه سجده سهو نقصان وارده در نماز را جبران مینماید.

و در حدیث آمده:« أغنوهم عن الطوف فی هذا الیوم » « در این روز – روز عید – ناداران را با دادن صدقه فطر از سوالگری بینیاز سازید ».

حکم صدقه فطر :

حکم پرداخت آن بر هر مسلمان آزاد قادر در وقت آن واجب است. و دلیل آن احادیث وارده در این باب است که حکم وجوب را می رسانند. ابن منذر میگوید : «أجمع کل من نحفظ عنه من أهل العلم على أن صدقه الفطر فرض» – همه اهل علم که از آنها به یاد داریم اتفاق دارند که صدقه فطر فرض است». و اسحاق میگوید: «هو کالإجماع من أهل العلم» – این سخن به مانند اجماع اهل علم است.

برخی واجبات اسلام این ها اند : صدقه فطر، نفقه ذی الرحم، نماز وتر، اُضحیه، عمره، خدمت والدین، خدمت زن برای شوهرش، نماز جماعت، و عیدین و غیر این ها.

صدقه فطر بر کی ها واجب میگردد ؟

بر هر شخص مسلمان، آزاد، خورد، بزرگ، مرد، زن، عاقل باشد یا دیوانه، هرگاه مالک مقدار نصاب از هر مالی باشند که اضافه از حاجات اصلی شخص باشد، واجب میگردد.

و حاجات اصلی عبارت اند از : خانه نشیمن، کالا پوشیدنی، سامان خانه، سواری، سلاح، خدمتگار، کتب علم برای اهل آن، فارغ بودن از دین.

و بر شخص واجب است که صدقه فطر را از خود، و از اولاد خوردسالش، و از اولاد دیوانه اش که مالی ندارند، و از غلامان خدمتگارش، نه آنانکه برای تجارت اند، بپردازد. و نیز مولای مسلمان صدقه فطر را از غلامانش که کافرند بپردازد.

و اگر اولاد خوردسالش مال داشتند صدقه آنان را از مال خودشان بپردازد.

آنانی که صدقه فطر شان بر شخص واجب نمیگردد :

• ۱ : پدر و مادر اگرچه در خانه او باشند. زیرا بر آنها ولایت ندارد، چنانچه بر اولاد بزرگسالش ولایت ندارد. و اساس وجوب صدقه فطر مبنی بر ولایت است.
• ۲ : برادران خوردسالش.
• ۳ : خویشاوندان اگرچه در خانه اش باشند.
• ۴ : خانم.
• ۵ : اولاد بزرگسان اگرچه در خانه اش باشند.

ولی به هرحال اگر از طرف آنها چون خانمش اگرچه بدون امر آنها بپردازد، بنابر دلیل استحسان از آنها اداء می شود.

و عدم اداء از سوی خانم اینست، زیرا بر او شوهر ولایت ندارد. چون همینکه پیوند همسری از میان بگسلد دیگر ذمه داری بر خانم ندارد. اما دیگر وابستگان چون اولاد خوردسال همیشه بر عهده او اند.

نوع قدرت داشتن بر نصاب :

در نصاب صدقه فطر قدرت ممکنه شرط وجوب است نه قدرت میسره. یعنی این شرط است که نصاب زکات (۸۵) گرام طلا ، یا (۶۰۰) گرام نقره یکبار نزد شخص ثابت شود، و سپس بقای نصاب (چون زکات که گذشت یکسال بر آن شرط است) شرط وجوب نیست. ولذا اگر همین نصاب پس از یکبار ثبوت هلاک شود، هلاک آن وجوب صدقه فطر را ساقط نمی کند، چنانچه حج نیز بعد از وجوب ساقط نمی شود. برخلاف زکات مال و عشر و خراج که با هلاک مال ساقط می شوند. زیرا در اینجا شرط بقای قدرت بر اداء که وصف نما و زیادت است از میان رفته است.

و لیکن اگر کسیکه بر او زکات یا صدقه فطر یا کفاره یا نذر است بمیرد، بر ورثه او لازم نیست که از ترکه او بپردازند، مگر که از سوی خود تبرع کنند و بپردازند، و آنهم در صورتی که آنان اهل تبرع باشند، چون کودک اهل تبرع نیست، و لذا کسی از ورثه نمیتواند از مال کودک در میراث چیزی را تبرع کند، بلکه بزرگان از مال خود تبرع کنند، و همینگونه ورثه نمیتوانند از مال کودک در میراث چیزی را به میت صدقه و خیرات کنند (چنانچه این نادانی امروز مسلط است)، بلکه اگر میکنند از حق خود بکنند.

ولی اگر میت وصیت نموده بود، اداء آن از ثلث ترکه بر ورثه واجب می گردد.

وقت وجوب صدقه فطر :

وقتی که پرداخت صدقه فطر واجب میگردد، پس از طلوع فجر روز عید است. و نزد مذاهب غیر احناف پس از غروب آفتاب روز عرفه است. و فایده تعیین وقت وجوب در این ظاهر میشود که اگر طفل پس از غروب آفتاب روز عرفه زاده شود نزد غیر احناف صدقه او واجب نمیگردد، و نزد احناف تا هنگامی که فجر روز عید طلوع نکرده اگر کودک زاده شود صدقه او بر پدر و در فوت او بر پدرکلان واجب میگردد.

وقت ادای صدقه فطر :

وقتی که پرداخت صدقه فطر در آن درست میشود و پیش و پس از آن درست نمیشود:

اول وقت جواز پرداخت : صدقه فطر قبل از دخول رمضان در ظاهر روایت نیز درست است، ولی قول مفتی به اینست که برای صحت ادا، دخول رمضان شرط می باشد، و قبل از رمضان دادن فطر درست نیست.

آخر وقت پرداخت : آخر وقت مستحب تا قبل از اداء نماز عید است، و وقت جواز اداء تا آخر عمر است.

ولی دیگر علماء برخی وجوب اداء را مقید تا قبل از نماز عید، و برخی مقید تا قبل از غروب روز عید نموده اند، و گفته اند : تأخیر ادای صدقه فطر از این وقت جایز نبوده، و تأخیرکننده گنهگار می شود.

جنس واجب در صدقه فطر :

صدقه فطر در چهار چیز واجب میگردد: گندم، جو، خرما، و کشمش.

مقدار جنس واجب :

در چیزهای چهارگانه پرداخت این اندازه واجب میگردد:

• ۱ : از گندم و نیز آرد آن و بریان شده آن : نیم صاع.
• ۲ : از جو و خرما : یک صاع.
• ۳ : از کشمش : به روایت حسن از امام ابوحنیفه – رحمه الله – مانند گندم نیم صاع واجب میگردد. زیرا قیمت کشمش از گندم بیشتر میگردد.

و به قول امام ابو یوسف و امام محمد – رحمهما الله – از کشمش یک صاع کامل واجب میگردد.

و صاع ظرفی است که در آن نزد امام ابوحنیفه و امام محمد – رحمهما الله – هشت رطل عراقی میگنجد، و رطل عراقی یکصد و سی درهم است، که بر اساس سنجش برخی بانک های اسلامی وزن یک صاع نزد احناف مساوی و معادل به ۳۸۰۰ گرام، به وزن امروزی میشود، و نزد مذاهب دیگر یک صاع مساوی به۲۷۵۱ گرام می باشد.

پرداخت قیمت :

نزد احناف پرداخت قیمت چیزهای چهارگانه نیز درست است. چون قیمت نیم صاع گندم (دو کیلو گندم یا آرد – یا چند گرام کمتر از دو کیلو).

ولی مذاهب دیگر بر این اند که صدقه فطر با پرداخت قیمت درست نمی شود، و باید همان اشیای منصوصی در احادیث پرداخته شود، و عدول از آنها عدول از مفروض است.

و راجح جواز است جهت تسهیل بر مکلفین، چون امروز در بازارهای عام چون سعودی یا امریکا و دیگرها کجا گندم یا آرد پیدا خواهد شد؟ و نیز با گرفتن آن برای نادار ایجاد تکلیف است، و عبرت در نصوص به معند است نه به بنای ظاهر.

مستحبات صدقه فطر :

• ۱ : پرداخت صدقه فطر بعد از طلوع فجر قبل از نماز عید.
• ۲ : پرداخت از مال خوبتر.
• ۳ : با نیت صادق و اخلاص دور از ریاء و عجب.
• ۴ : پرداخت به کسانی که نیازمندتر هستند.
• ۵ : پرداخت نخست به خویشاوندان نزدیک، اگر کسی از آنها محتاجتر نباشد.
• ۶ : پرداخت در شهر خود.
• ۷ : پرداخت به بیچارگان نظر به پرداخت آن در آبادانی بناهای عام المنفعه مثل مدرسه. زیرا در حدیث آمده که بی نوایان را بدهید تا از سوال در روز عید – که غم انگیز است – بی نیاز شوند.

مصارف صدقه فطر (به کیها پرداخته میشود) :

به اتفاق فقهاء مصارف صدقه فطر همان مصارف زکات است. چون ناداران و بیچارگان.

و دادن صدقه به غیر مسلمان و به هاشمی جایز نیست.