حقوق زن وشوهر نسبت به یکدیگر

دین مقدّس اسلام برای هرکدام از زوجین [زن و شوهر] وظایف و مسؤولیتهایی در قبال شریک زندگیش وضع نموده که از هر حیث کامل و جامع، صریح و روشن است به نحوی که جای هیچ‌گونه جدال و کشمکش باقی نمی‌گذارد.
چنانچه زن و شوهر، تکالیف و وظایفی که نسبت به همدیگر دارند را مطابق دستوراتی که اسلام مشخص کرده، ادا کنند و از زیر بار مسؤولیت‌هایشان شانه خالی نکنند، نتیجه این خواهد شد که آرامش و آسایش، سعادت و کامیابی در زندگی مشترک زناشویی کامل شده و غم مشکلات و اتفاقاتی که روزانه رخ می‌دهد، صفای کانون خانواده آنها را تیره و تار نخواهد کرد.
حقوق زناشویی بر سه قسم است:
۱- حقوق زن بر شوهر
۲- حقوق شوهر بر زن
۳- حقوق مشترک بین همسران
حقوق زن بر شوهر
۱- اولین حقّ زن «مهریه» خداوند متعال می‌فرماید: [وَآَتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَهً] {النساء:۴} یعنی مهریه‌های زنان را به‌عنوان هدیه‌ای خالصانه و فریضه‌ای خدایانه به آنان پرداخت نمایید.»
طبق نصّ قرآن کریم، مهریه زن حق خودش است و متعلّق به اوست نه به دیگری و هیچ‌یک از اولیاء دختر چیزی از مَهر وی را نمی‌توانند از او بگیرند و نیز پدر و مادر و شوهر زن حق ندارند چیزی از مهریه‌اش را به نفع خود اخذ کنند.
خدای تعالی می‌فرماید: «اگر خواستید همسری را بجای همسری برگزینید، هرچند مال فراوانی هم مهر یکی از آنها کرده باشید، برای شما درست نیست که چیزی از آن مال دریافت دارید. آیا با بهتان و گناه آشکار، آن را دریافت می‌دارید؟!
۲- پرداخت نفقه زن: دومین حقّی که زن بر شوهر دارد «نفقه» و تأمین هزینه و مخارج زندگی است و همچنین تهیه غذا، لباس، مسکن و مداوای همسر و … (بر اساس عرف مردم و در حدّ توانایی) بر عهده شوهر است. دلیل وجوب نفقه، سخن خداوند تبارک و تعالی می‌باشد که می‌فرماید: «بر آن کسی که فرزند برای او متولد شده (یعنی پدر) لازم است خوراک و پوشاک مادران را به‌گونه شایسته بپردازد».
رسول خدا نیز در مورد حقوق زنان می‌فرماید: «در مورد زنانتان از خدا بترسید، چون آنها به حکم خدا بر شما حلال شده‌اند و امانتند نزد شما، پس بر شماست که نفقه و لباس زنان را به حدّ اعتدلال و متعارف تأمین کنید.» [روایت مسلم]
۳- حق سوم، معاشرت صحیح و رفتار نیکو است. خداوند متعال می‌فرماید: «و با همسرانتان به نیکی و به ‌صورت پسندیده رفتار کنید، و اگر هم از آنها کراهت داشتید (شتاب نکنید و زود تصمیم به جدایی نگیرید) زیرا چه بسا از چیزی بدتان بیاید و خداوند در آن خیر و خوبی فراوان قرار بدهد.»
معاشرت نیک و رفتار پسندیده با زن دارای ابعاد متنوعی است که مختصراً بیان می‌کنیم.
یکی از مصادیق معاشرت به معروف فزونی خرج و نفقه همسر است، که شوهر به اندازه‌ی تواناییش از زن دریغ نکند، خداوند می‌فرماید: «کسانی که گشاده‌روزی‌اند و وضع مالی خوبی دارند، (برای همسر و فرزندان خویش) خرج نمایند» و پیامبر اکرم می‌فرمایند: «مردی که برای زن و فرزندانش نفقه کند، این نفقه برایش صدقه محسوب می‌شود (پاداش دارد)».
– از دیگر موارد، مشورت کردن مرد با همسرش در امور منزل و شوهردادن دختران است. رسول خدا می‌فرمایند: «در مورد ازدواج دخترانتان، با مادرانشان مشورت نمایید. [این یکی از رهنمودهای زیبای اسلام در رابطه با دختران است که هنگام ازدواج او با مادرش هم لازم است مشورت بشود، تا رضایت پدر و مادر هر دو جلب گردد و از طرفی مادران در اثر ارتباط بیشتر با دخترانشان از پدران بهتر از روحیّات و علایق و تمایلات دختر خود آگاه هستند و طبعاً حرف دل دختر خود را بهتر خبر دارند از پدرش].
– مرد باید به بهترین شیوه با همسرش رفتار کند و رفتارش شایسته و آکنده از محبّت و عشق باشد، با برخوردی آرام و سنجیده، سخن و کلام شیرین و لطیف، گشاده‌رویی و شادمان نمودن همسر با شوخی و سرگرمیهای مفید و مباح و اختصاص دادن لحظاتی از وقتش را برای شوخی و نشاط با همسرش، می‌تواند کانون خانواده را گرم‌تر و حقوق زن را رعایت نماید. [پیامبر با همسرانش مزاح و شوخی می‌کرد تا سطح درجات عقل آنان در رفتار و اخلاق فرود می‌آمد. حتّی روایت شده است که با حضرت عایشه ل مسابقه دو می‌داد. روزی پیامبر بر او سبقت گرفت، روز دیگر عایشه مسابقه رو برد، پیامبر فرمود: « این برد در مقابل آن باخت (یعنی مساوی)]. عُمر با همه سختگیری که داشت می‌فرماید: بر مرد لازم است با زن و بچه‌اش مانند بچه‌ها رفتار کند ولی وقتی چیزی را از او خواستند باید همانند مردان به آنان پاسخ دهد و خواسته آنان را برآورده کند.
البته مرد نباید در مزاح و بازی با همسرش از اعتدال خارج شود و تا اندازه‌ای به خواسته‌ها و تمایلاتش تن در دهد که موجب جسور شدن و بداخلاقی او گردد و هیبت و شخصیّت و تسلّط مردانگی‌اش را به کلّی در نظر همسرش ساقط نماید؛ بلکه باید حدّ اعتدال را رعایت کند. پیامبر می‌فرماید: «تعس عبدالزوجه» [(بدبخت است کسی که ذلیل و برده همسرش باشد) وقتی مرد، از تمام هوا و تمایلات همسرش اطاعت کند بصورت برده او در می‌آید. بدین خاطر است که پیامبر او را برده و عبد نام نهاده است.]
«بخاری» روایت می‌کند که روزی پیامبر اکرم وارد خانه عایشه ل شد، در حالیکه دو دختر داشتند اشعار حماسی می‌سرودند. از آنجا که یک خانه بیشتر نداشتند، پیامبر در گوشه‌ای از خانه پشت به آنها خوابید. در این حال، ابوبکر وارد شده و با مشاهده دختران ناراحت گردیده و عایشه را مورد سرزنش قرار داد. پیامبر فرمود: «ای ابوبکر آنها را به حالشان رها کن که هر قومی عیدی دارد و امروز عید ماست.»
– مرد باید نسبت به همسرش عفو و گذشت داشته باشد و اگر نقص و اشکالی در او دید یا برخی کارهای همسرش مورد پسند او نبود، بر او سخت نگیرد، چرا که طبیعت انسانها متفاوت است و هر انسانی مکارم و محاسن مخصوص به خود را دارد، همانطور که بی‌عیب و نقص هم نیست. پیامبر در این مورد رهنمودی زیبا به این مضمون دارند: «نباید مرد مؤمن نسبت به زن مؤمنه‌اش بغض و کینه داشته باشد. چون اگر یکی از عاداتش را نپسندد، عادت دیگرش را خواهد پسندید.» [روایت مسلم]
– شوهر باید با پوشش و لباس مناسب و آرایش‌نیکو وضعیت ظاهر خودش را برای همسرش آراسته نماید همچنانکه همسرش خود را برای او زینت داده می‌آراید. [یکی از سخنان زیبایی که روایت شده آن است که روزی ابن‌عباس برای اصلاح سر و صورت خود جلو آینه ایستاده بود، در این مورد از او سؤال شد که چرا این همه به خودت می‌رسی؟ گفت: مگر خانمم خود را برای خوشحال شدن من، آرایش‌نمی‌کند؟! خوب او هم بر من حق دارد که مرا آراسته و مرتّب ببیند.]
امام ابویوسف [شاگرد ارشد امام اعظم(رحمه‌الله) می‌گوید: «من دوست دارم خودم را برای همسرم زینت بخشم همانند او که برای من آرایش‌می‌کند».
– از دیگر حقوق زن، آن است که شوهر در کارهای منزل هرچه از دستش برآید، همسرش را یاری دهد، مخصوصاً زمانی که زن مریض و رنجور باشد یا کسالتی داشته باشد که انجام کارهای منزل باعث زحمت و اذیت وی می‌شود. در سیره و روش زندگی رسول خدا ثابت است که ایشان به بهترین شیوه با همسران خود رفتار می‌نمودند، حتی گاهی در کارهای منزل به آنان کمک می‌کرد. از عایشهل پرسیدند، پیامبر در منزل چه کاری انجام می‌داد؟ فرمود: «در انجام کارها به افراد خانواده کمک می‌کرد، اشیاء را جابجا می‌فرمود، گاهی اوقات خانه را جارو می‌زد، گوشت را قطعه‌قطعه می‌کرد و گوسفندان را می‌دوشید و کفشش را وصله می‌زد، پس هر گاه وقت نماز فرا می‌رسید، به نماز می‌ایستاد.» [روایت بخاری]
– شوهر نباید اسرار همسرش را فاش کند، منظور اسراری است که مخصوص زن و شوهر است، شوهر نباید به هیچ‌وجه از این مسائل خصوصی (زناشویی) پیش دیگران سخن بگوید. «مسلم» از پیامبر روایت نموده که ایشان فرمودند: «بدترین انسانها از لحاظ ارزش و منزلت در روز قیامت، مرد و زنی هستند که اسرار زناشویی را فاش می‌سازند.»
۴- حفاظت خانواده از آتش جهنّم: خداوند متعال به مؤمنان امر فرموده که برای نجات و حفظ اهل و اولاد خویش از عذاب جهنّم، اقدامات لازم را انجام دهند: «ای مؤمنان! خود و خانواده خویش را از آتش دوزخی برکنار دارید که افروزینه آن انسانها و سنگهاست. فرشتگانی بر آن گمارده شده‌اند که خشن و سختگیر، زورمند و توانا هستند. از خدا در آنچه به ایشان دستور داده است نافرمانی نمی‌کنند و همان چیزی را انجام می‌دهند که بدان مأمور شده‌اند.»
علیدر تفسیر این آیه می‌فرماید: «مراد از آن تربیت و تأدیب زن و فرزندان است». و نیز روایت شده که عُمر فاروق موقع نزول این آیه از پیامبر پرسید: ما خود را از آتش حفظ می‌کنیم اما خانواده را چگونه حفظ کنیم؟ پیامبر پاسخ دادند: «فرزندانتان را به اطاعت اوامر الهی و اجتناب از نواهی، دستور دهید از گناهان دوری جویی. این محافظت آنان از آتش سوزان جهنم است.»
«قتاده» می‌گوید: «مرد باید فرزندانش را به اطاعت از دستورات خداوند و ترک معاصی و نواهی او، دستور دهد و آنها را در این راستا یاری دهد و چنانچه نافرمانی کردند، آنها را سرزنش کند [و اجازه ندهد برخلاف راه و رسم دین خدا و سنّت پیامبر گرامی عمل کنند]».
علّامه آلوسی در تفسیر این آیه می‌نویسد: می‌توان با استدلال به این آیه گفت که بر مرد لازم است فرائض را بیاموزد و به زن و فرزندانش بیاموزاند.»
در احادیث آمده که حضرت فرمودند، «رحمت خدا بر شخصی که خانواده‌اش را به نماز، روزه، زکات (صدقه و دستگیری یتیمان و مساکین) و ادای حقّ همسایگان توصیه می‌نماید، امید آنکه خداوند ایشان را در بهشت، دور هم جمع کند …»
و گفته شده: «سخت‌ترین عذاب در روز قیامت، در انتظار کسی است که خانواده‌اش را جاهل نگه دارد» از علی در باره معنی این آیه روایت شده که فرمودند: «مرد باید به زن و فرزندانش اخلاق نیکو و رفتار شایسته بیاموزد».
[لذا درمی یابیم که برخلاف معمول، حقّ زن و فرزند، تنها لباس و طعام خوب نیست، بلکه آنچه واجب‌تر از اینهاست تعلیم دین، اخلاق و انسانیّت است. امام غزّالی می‌فرماید: شیوه محفوظ نگه داشتن فرزند این است که او را پاک، مؤدّب و مهذّب بار آورد؛ رفتارهای نیکو و زیبا به او یاد دهد و از رفیق بد دور نگه دارد. و نیز او را به خوشگذرانی و نازپروری عادت ندهد و به تجملاّت و رفاه خوشگذرانی علاقمند نسازد. تا به هنگام بزرگ شدن، تمام عمر خود را صرف به دست آوردن آنها نکند و برای همیشه بدبخت نگردد.] (مترجم)
۵- مرد باید نسبت به دین و آبروی همسرش، غیرتمند باشد. معنی غیرت؛ این است که شوهر، همسر خود را از کلیّه مفاتن و مواردی که باعث فتنه‌انگیزی می‌شود، حفظ کند. مانند: نگاه کردن، نشستن و اختلاط و تماس گرفتن یا صحبت کردن با نامحرمان.
شیخ محمّد حامد می‌گوید: «یکی از بارزترین ویژگیهای انسان بزرگوار، غیرت است، اطاعت و فرمانبری زن از شوهرش، دلیل روشن بر کمال مردانگی و شرافت مرد می‌باشد، از این رو همیشه در طول تاریخ، مردان کریم و پهلوانان نمونه، بر غیرت و حفاظت زنان خود مورد تحسین و تمجید قرار می‌گرفته‌اند. به راستی ضعف غیرت و عزّت‌نفس، از بدترین ویژگیهای یک انسان به شمار می‌آید که جز فرومایگان به آن تن نمی‌دهند».
دین اسلام در مورد غیرت و حفاظت از ناموس، برنامه‌ی استواری در نظر گرفته که خلاصه‌اش چنین است:
الف ـ شوهر باید همسرش را ملزم کند که هنگام خروج از منزل، بدنش را با لباس گشاد و روپوش و چادر بپوشاند و پوشش اسلامی را کاملاً رعایت کند، چرا که خداوند متعال به پیامبرش دستور داده که این قانون الهی را به مردم ابلاغ نماید: «ای رسول خدا! به زنان و دخترانت و زنان مسلمان بگو با چادر خودشان را بپوشانند تا به این طریق از زنان دیگر تشخیص داده شوند و مورد اذیّت [اشخاص حریص و بیماردل] قرار نگیرند.»
ب ـ همچنین باید به دستور خدای متعال گوش داده و از چشم دوختن به مردان بیگانه پرهیز کنند: «و به زنان مؤمنه بگو؛ چشمان خود را از نامحرمان فرو گیرند [و چشم‌چرانی نکنند] و عورتهای خویشتن را [با پوشاندن و دوری از رابطه نامشروع] مصون دارند.»
ج ـ خودآرایی و زینت زن فقط باید برای شوهرش باشد و زینت و آرایش‌خود را در معرض دید نامحرمان قرار ندهد. [متأسفانه اکثر خانمهای به اصطلاح مسلمان، در عروسی‌ها و مجالس شادی خود را به مانند عروسکی آرایش ‌می دهند ولی نزد شوهر، حُجب و حیایشان گل می‌کند.]
خطاب خداوند است به زنان مسلمان که: «حق ندارند زینت خود را نمودار سازند، مگر پیش شوهرانشان، پدرانشان یا پدران شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشان و یا برادران، پسران، برادران و پسران خواهران خودشان و یا زنان مسلمان … »
«بزار و دارقطنی» روایت نموده‌اند که از فاطمه ل ـ دختر رسول خدا ـ پرسیده شد: چه چیزی برای زنان بهتر است؟ گفت: بهترین چیز برای زن، این است که هیچ مرد [نامحرم] را نبیند و هیچ مردی نیز او را نبیند. حضرت ایشان را بوسید و گفت: حقّا که دختر پدرت هستی.م منظور فاطمه ل چشم‌چرانی نکردن و خود را در معرض دید دیگران قرار ندادن است.
د ـ زن باید از اختلاط و آمیزش با مردان بیگانه بپرهیزد، حتی اگر شوهرش به او اجازه دهد. زیرا رسول خدا فرمودند: «از ورود به مکانی که زن، تنها در آنجا است، پرهیز کنید! گفتند: ای رسول خدا، آیا نزدیکان [شوهر و زن] هم اجازه ندارند؟ حضرت فرمودند: «نزدیکان زن و شوهر به منزله‌ی مرگند.» [یعنی این خلوت موجب نابودی دین است اگر گناهی به‌وجود آید و باعث نابودی زن است اگر شوهرش در اثر غیرت و بدگمانی او را طلاق دهد.]
چه بسا نزدیکان شوهر از راه این اختلاطهای گناه‌آلود نسبت زن اراده سوء نمایند و با نگاه، عمل و سخن حرام او را آزار دهند و یا بر اثر وسوسه‌های شیطانی دچار کاری گردند که عاقبت خوبی نداشته باشد.
هـ ـ شوهر، زنش را در معرض فتنه و فساد قرار ندهد. مثلاً نباید برای مدت طولانی غیبت نماید و تنهایش بگذارد و یا او را به مراکز فساد و فحشا ببرد و یا نوارها و سی‌دی‌های مبتذل و شیطانی در اختیارش قرار دهد. یا اجازه دهد از برنامه‌های خلاف شرع و عفت ماهواره استفاده کند یا به او اجازه دهد که در شب‌نشینی‌های خانوادگی یا غیرخانوادگی با مردان بیگانه نشست و برخاست کند، چرا که خداوند متعال می‌فرماید: [یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالحِجَارَهُ عَلَیْهَا مَلَائِکَهٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا یَعْصُونَ اللهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ] {التَّحریم:۶}
«اى کسانى که ایمان آورده‏اید، خود و خانواده خویش را از آتشى که سوخت آن، مردم و سنگهاست حفظ کنید: بر آن [آتش‏] فرشتگانى خشن [و] سختگیر [گمارده شده‏] اند. از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپیچى نمى‏کنند و آنچه را که مأمورند انجام مى‏دهند. »
اما از غیرت مرد این نیست که بدون دلیل به همسرش بدگمان شود، یا در اوقات غیرطبیعی و عادی به‌طور سرزده به منزل سرکشی کند … این‌ها از جمله غیرت‌ورزی‌های ناپسندی است که مورد خشم خدا و پیامبرش قرار می‌گرد.
«ابوداوود و نسایی» از پیامبر روایت کرده‌اند که فرموده: «همانا از غیرت ورزیدن‌هایی که خداوند را خشمگین می‌سازد، غیرت ورزیدن مرد به همسرش بدون شک و شبهه است».
«مسلم» روایت کرده که پیامبر نهی فرموده از اینکه شخصی شب هنگام به خانه‌اش سر زند و در پی یافتن لغزشهای اهلش باشد».
آنچه خدمت شما خواننده گرامی بیان نمودم، از مهمترین حقوقی است که شوهر نسبت به زن برعهده دارد، چنانکه اسلام عزیز امر کرده است. و این حقوق که اسلام برای زن در نظر گرفته و بر مرد واجب کرده آنها را رعایت کند از بزرگترین حقوقی است که زن در سایه تعالیم اسلام، نظام و دستورات قدیم و جدید به آن دست یافته است.
حقوق شوهر بر زن
زن خوب فرمانبر پارسا کند مرد درویش را پادشاه
روز اگر غم خوری غم مدار چو شب غمگسارت بود در کنار
اگر پارسا باشد و خوش‌سخن نگه در نکویی و زشتی مکن
کِرا خانه آباد و همخوابه دوست خدا را به رحمت نظر سوی اوست
کسی برگرفت از جهان کامِ دل که یکدل بود با وی آرامِ دل
بر آن بنده حق نکویی خواسته است که با وی دل و دست زن راست است
[بوستان سعدی، باب هفتم]
دین مقدس اسلام، همچنانکه حقوق و وظایفی را برای مرد مشخّص کرده که باید به بهترین نحو نسبت به همسرش ادا کند، وظایف و مسؤولیتهایی هم بر زن واجب نموده که شایسته است آنها را در نظر گرفته و رعایت نماید و چنانچه در انجام آن کوتاهی نماید، در پیشگاه خدای عزّوجل مسؤول خواهد بود. این حقوق عبارتند از:
۱- اطاعت و فرمانبرداری از شوهر به شیوه‌ای پسندیده؛ خداوند متعال می‌فرماید: «و برای همسران (حقوق و واجباتی) است (که باید شوهران ادا کنند) همانگونه‌ که بر آنان (حقوق و واجباتی) است که (باید همسران ادا کنند) به‌گونه‌ای شایسته‌ای»
پیامبر خدا فرمودند: اگر زن نمازهای پنج‌گانه را بجا آورد و روزه ماه رمضان را روزه بدارد و عفت خود را حفظ کند و اطاعت شوهر را بجا آورد، وارد بهشت می‌شود».
در حدیثی که «بزّار» و «طبرانی» روایت کرده‌اند، آمده است که در زمان رسول خدا زنی خدمت آن حضرت رسید و عرض کرد: ای رسول خدا من نماینده زنان هستم، که خدمت شما رسیده و از شما سؤالی دارم که در ارتباط با جهاد است. خداوند متعال جهاد را بر مردان فرض کرده است که اگر پیروز شوند، پاداش می‌گیرند و اگر شهید شوند، نزد پروردگار خویش روزی می‌خورند!! اما ما گروه زنان که به آنان خدمت می‌کنیم، چرا از چنین اجر عظیمی محرومیم؟!
پیامبر اکرم فرمودند: «به زنان بگو اگر از شوهرانشان اطاعت کنند و وظایف زناشویی که برعهده آنهاست رعایت کنند، این اعمالشان برابر با جهاد در راه خداست اما کمتر کسی از شما زنان می‌تواند این کار را بطور کامل انجام دهد».
اطاعت زن از شوهرش، امر طبیعی است که مقتضای زندگی زناشویی مشترک بین آن دو است. بدون شک فرمانبری زن از شوهرش موجب حفظ کیان و هستی خانواده از نابودی و انحلال شده و باعث برانگیختن مهر و محبّت قلبی شوهر به همسرش می‌گردد و در نتیجه دوستی و الفت بین اعضا خانواده عمیق و ریشه‌دار می‌شود. و نیز موجب پرچیده شدن جدال و سرکشی می‌شود که در غالب اوقات تبدیل به نزاع و دعوا می‌گردد.
خداوند متعال به‌خاطر ویژگیها و خصایص بارزی مثل نیرو و تعقّل، حقّ سرپرستی و نگه‌داری خانواده را در دست مرد قرار داده و او را مکلّف ساخته که بار هزینه و خرج خانواده را تأمین نموده، عهده‌دار آن باشد. آنجا که فرمود: «مردان، سرپرست و نگهبان زنانند، به‌خاطر برتریهایی که خداوند (از نظر نظام اجتماعی) برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است و زنان صالح، زنانی هستند که متواضعند، در غیاب (همسر خود) اسرار و حقوق او را در مقابل حقوقی که خدا برای آنان قرار داده، حفظ می‌کنند».
بدیهی است، اطاعت و فرمانبری زن از شوهر در امور پسندیده و معروف می‌باشد [یعنی در غیر اموری که گناه و نافرمانی خداوند است و یا اعمال و کارهایی که تواناییش را ندارد و یا انجام آن برایش مشقّت دارد، از شوهرش اطاعت نماید] اما اگر شوهرش چیزی به او امر کرد که معصیت و نافرمانی خداست، آن وقت نباید اطاعت نماید، زیرا پیامبر خدا می‌فرماید: «هیچ اطاعتی از مخلوق در معصیت و نافرمانی خالق وجود ندارد.» [حاکم و احمد]
۲- زن باید حافظ مال و حیثیت شوهر باشد و از آن محافظت کند. خداوند متعال می‌فرماید: «زنان صالحه آنانی هستند که فرمانبردار (اوامر خدا و مطیع دستور شوهران خود) بوده (و خویشتن را از زنا به دور و اموال شوهران را از تبذیر محفوظ و اسرار (زناشویی ) را نگه می‌‌دارند، چرا که خداوند به حفظ آنها دستور داده است».
زن باید از لحاظ شخصیت زنانگی خود (ناموس) با مال شوهر به او خیانت نکند و مال و آبروی او را حفظ کند، در این مورد پیامبر می‌فرمایند: «آیا شما را از ارزشمندترین گنج یک شخص با خبر کنم؟ آن زن شایسته و درستکاری است که هرگاه شوهر نگاهش کند، مسرور و شادمان می‌شود، و هنگامی که او را به کاری امر می‌کند، اطاعت می‌نماید و در نبود همسرش، مال و ناموسش را حفظ می‌کند». [ابوداوود و نسایی]
[و در جایی دیگر فرموده: «چهار چیز است که به هر کس داده شود خیر دنیا و آخرت نصیب او خواهد شد.» که یکی از آنها زن نیکوکاری است که به جان و مال همسرش خیانت نمی‌کند.]
از مصادیق محفوظ داشتن مال شوهر اینکه بدون اجازه و رضایت او در مالش تصرّف نکند و نیز به دیگران هم ندهد مگر با مشورت و صلاحدید شوهر و اینکه فرزندانش را آنگونه که خواست اوست، تربیتی نیکو نماید.
منظور از حفاظت از آبرو و حیثیت شوهر این است که زن از لحاظ شخصیت زنانگی‌اش به شوهر خیانت نکند، مثلاً به مردان نامحرم نگاه خائنانه نداشته باشد، سخن فتنه‌انگیز نزند، و به جاهایی که امکان آلوده شدن به گناه است نرود و فرزندانش را نیز اینگونه بر اساس شئونات صحیح تربیت کند.
۳- زن باید کرامت و احساسات همسرش را مراعات کند: زن باید چنان نظر شوهرش را با زیبایی و زینت و تنظیم امور خانه جلب و جذب کند که شوهر آنچه در منزل می‌بیند، می‌شوند و احساس می‌کند همه‌اش در نظر او زیبا و پسندیده باشد [اسباب خوشحالی همسرش را فراهم کند].
حقیقتاً اگر شوهر در خانه‌اش و نزد همسرش زیبایی، نظافت و پاکی را نیابد و محبّت و مودّت، الفت و عواطف شاداب و زنده را احساس نکند و سخنان شیرین و اخلاق متعالی و دستان پرمهر و محبّت و رئوفی را نیابد، پس کجا می‌تواند طعم اینها را بچشد؟
بدبخت‌ترین مردمان، کسانی‌اند که در خانه‌شان بین زن و فرزندان بدبختی را ببینند و خوشبخت‌ترین انسانها کسی است که سعادت و خوشبختی را در کانون خانواده بین زن و بچه‌هایش مشاهده کند!!!
اسماء دختر خارجه‌الفزاریه، هنگامی که دخترش را در شب عروسیش نزد شوهرش فرستاد به او اینگونه سفارش می‌کرد: «ای دخترکم! همانا تو از آشیانه‌ای که در آن رشد و نمو یافتی، خارج شدی و به سوی شوهری می‌روی که شناخت چندانی از او نداری، قرین کسی می‌شوی که با او الفت نگرفته‌ای، پس برایش زمین باش تا اینکه برایت آسمان باشد، گهواره‌اش باش تا او پایه‌های آن شود، کنیزش باش تا بنده و برده‌ات شود، ناسزا مگو به او که از تو بیزار می‌شود و از او دور نشود که فراموشت می‌کند، گر به تو نزدیک شود، نزدیکش شو و اگر از تو فاصله گرفت، از او دور شو، گوش و چشم و بینی‌اش را محفوظ بدار که از تو جز خوشبوی به مشامش نرسد، و جز خوبی و نیکویی گوشش نشنود و چشمش جز زیبایی و قشنگی نبیند …»
۴- خدمت به شوهر، انجام کارهای منزل و تربیت فرزندان: این کارها وظیفه طبیعی زن است که بخاطر آن آفریده شده، بلکه واجب است این امور اساسی و مهم را رعایت کند و در ساختن خانواده‌ای خوشبخت و آماده کردن نسلی نجیب، اصیل و ریشه‌دار، نهایت سعی و تلاش نماید، انس می‌گوید: «هرگاه اصحاب رسول خدا(ص) عروس را نزد همسرش می‌فرستادند، به او سفارش می‌کردند که حقوق شوهر را رعایت کند، به شوهر خدمت نماید و فرزندانش را تربیت و پرورش دهد).
«شیخین» از اسماء دختر ابوبکر صدیق روایت کرده‌اند که می‌گوید: «زبیر مرا وقیت به ازدواج خود درآورد، هیچ مال و ثروت و خدمتگزاری بجز یک اسب و شتری آبکش نداشت، من اسبش را علف می‌دادم و به تیمار آن می‌پرداختم به نحوی که زبیر را از مشغول شدن به امورات آن فارغ البال کرده بودم. شتر آبکش را نیز علف می‌دادم و با آن آب می‌آوردم، و مشکهای آب را می‌دوختم، خمیر کردن و پخت و پز نان را انجام می‌دادم و شاخه‌های درخت خرما را از مسافت دو میل بر دوش می گرفتم و به خانه‌ می‌آوردم تا اینکه ابوبکر زن خدمتگزاری را برایم فرستاد و کارهای مربوط به علف دادن و تیمار اسب رابدو واگذار کردم. گویی ابوبکر(رض) با این کار از بردگی آزادم کرد».
اما مسؤولیت زن در ارتباط با تربیت و پرورش فرزندان و سرپرستی و رسیدگی به اوضاع و احوال آنان، از مهمترین وظایف اوست. خداوند متعال می فرماید: «مادران، فرزندان خود را دو سال تمام شیر می‌دهند.»
«شیخین» از پیامبر(ص) روایت کرده‌اند که فرموده: «زن در خانه شوهرش مسؤول و سرپرست بوده و مسؤولیت اداره خانه و فرزندانش با اوست و [در مورد افراد تحت سرپرستی‌اش بازخواست خواهد شد]».
خداوند، رحمت کند بر گوینده این شعر که زیبا فرموده:
الاُم مدرسه اذا اعددتها اعددت شعبا طیب الاعراق
مادر دبستانی است که گر کردی مهیا آماده کردی ملتی نیکو و والا
[و به‌راستی مادر به مثابه دانشگاهی است که با یک دست گهواره شیرخوارگان را می‌جنباند و با دست دیگر پرچم نهضت و هدایت و دعوت اسلامی را، چنانچه خوب و صحیح تربیت شود.]
خداوند بیامرزد شاعری که گفته «گیاهی که در باغ باصفا می‌روید با گیاهی که در لجن‌زار می‌روید یکی نیست، پس آیا می‌توان از بچه‌هایی که از پستانهای زنان نالایق و منحرف شیر می‌نوشند امید کمال و بزرگی داشت؟!!».
۵- نیکی به خانواده و اقوام نزدیک شوهر: از بزرگترین و مهمترین این حقوق، نیکی کردن زن به والدین و خواهر و برادر شوهرش و ارتباط حسنه و رفتار نیکو با آنهاست. زیرا تعامل حسنه زن با اقوام شوهر موجب خوشحالی و شادمانی شوهر شده، انس و الفت شوهر با زن بیشتر شده و از این طریق رابطه زناشویی آن دو مستحکم شده و مهر و محبّت بینشان پایدار می‌گردد.
پس اگر فرزند از نظر شرعی وظیفه دارد به‌خاطر محکم نمودن رابطه اجتماعی محبّت به پدرش را حفظ کند، زن هم شرعاً وظیفه دارد که به طریق اولی، جهت استحکام بنیان خانواده به بستگان شوهر محبّت و مودّت نماید، تا کبوتر محبّت و آرامش بر خانواده بال گسترده و سایبانهای خانواده را انس، تفاهم و همدلی فراگیرد.
راست فرموده رسول خدا در این حدیث که «مسلم» روایت نموده: بهترین نیکی این است که انسان رشته محبّت و دوستی را با دوستان پدرش حفظ کند». پس اگر زن رشته دوستی خویشاوند همسرش را حفظ نماید، این بطریق اولی بهتر و شایسته‌تر است.
آنچه گفتیم مهمترین وظایف زن بود که باید نسبت به همسرش ادا نماید (چنانکه اسلام دستور داده). و اینها حقوق ارزشمندی است که با اصول انسانی و وظیفه‌ی طبیعی زن ـ که به‌خاطر آن آفریده شده ـ کاملاً هماهنگ و سازگار است.
حقوق مشترک بین همسران
اسلام زن و شوهر را ملکف کرده که هر دو در جهت اداء حقوق مشترک همدیگر، نهایت سعی و کوشش را نموده، و آنها را مراعات نمایند.
مهمترین حقوق مشترک بین زوجین به ترتیب ذیل است.
– تعاون و همکاری زوجین برای جلب سرور و شادی و زدودن غم و اندوه از محیط خانواده تا جایی که امکان دارد.
چقدر زیباست، این سخن ابودرداء به همسرش آنگاه که می‌گوید: «هرگاه تو از من نارحت و دلخور شدی، تحمل کن و اگر من نیز از تو ناخشنود شدم، صبر و تحمل را برمی‌گزینم و اگر این‌طور نباشد، تداوم مصاحبتمان ممکن نیست.»
– همکاری و یاری دادن همدیگر در ارتباط با اطاعت خدای تعالی و سفارش نمودن هم به رعایت تقوای الهی. پیامبر اکرم بر چنین همسرانی که یکدیگر را در طاعت و عبادت خدا یاری می‌دهند، آفرین می‌گوید. در این حدیث که «احمد و ابوداوود» از آن حضرت روایت نموده‌اند که فرموده‌اند: «خداوند رحمت کند بر مردی که شب از بستر برمی‌خیزد و نماز می‌گذارد و همسرش را نیز بیدار می‌کند و اگر بلند نشد، آب به صورتش می‌پاشد، و رحمت کند خدا بر زنی که برای نماز شب از خواب بلند می‌شود و شوهرش را برای نماز از خواب بیدار می‌کند و اگر بلند نشد آب بر صورتش بپاشد.»
خداوند سبحان در سوره مبارکه نساء، شوهران را مخاطب قرارداده، می‌فرماید: «اما آن دسته از زنان را از که سرکشی و مخالفتشان بیم دارید، پند و اندرز دهید» و معنای وعظ در این آیه نصیحت نمودن و امر کردن به تقوای الهی مورد نظر است.
– احساس مسؤولیت در زندگی مشترک و بنای خانواده و تربیت فرزندان … «شیخان» از پیامبر اکرم روایت نموده‌اند که فرموده: «مرد، مسؤول اهل‌بیت خویش است و به‌خاطر آنها مورد سؤال و بازخواست قرار می‌گیرد، زن نیز مسؤول [اموال و ناموس] شوهر است و در این باره مؤاخذه می‌شود».
«ابن‌حبان» نیز روایت نموده که حضرت فرمودند: «روز قیامت از هر کس که مسؤول و عهده‌دار کاری است، پرسیده می‌شود که آیا افراد تحت سرپرستی‌اش را تباه نموده یا حفظ کرده است».
بدون تردید، هر فرزندی که نسبت به تربیت و پرورش او سهل‌انگاری و بی‌توجهی شود از تربیتی صحیح محروم خواهد ماند و مانند کسی زندگی خواهد کرد که بی‌سرپرست بوده، بلکه حتی از یتیمی که پدرش را از دست داده و کسی که به او توجهی نکرده هم بدتر است…
رحمت خدا بر شوقی باد با این شعر قشنگش که گفته:
یتیم کسی نیست که پدر و مادرش مرده باشند و او را
درمانده و بی‌پناه برجای گذاشته باشند.
بلکه یتیم واقعی آن کسی است که مادری بی‌توجه و
پدری مشغول به کار خود دارد.
زن و شوهر نباید اسرار خود [اسرار مربوط به مسائل زناشویی و آمیزش و جماع را نزد دیگران بیان کنند و یا نزد مردم از همدیگر بدگویی کنند]
بنابر حدیثی که ذکر کردیم، که پیامبر فرمودند: «همانا بدترین مردم از نظر مقام و منزلت در روز قیامت نزد پروردگار، مردی است که [با همسرش آمیزش جنسی نماید] و سپس راز او را برملا کند و بالعکس». «مسلم»
واضح است که این افشاء اسرار و غیبت کردن از مفاسد و گناهان است که شایسته آوازه خانه و کرامت خانواده و اخلاق زن و شوهر نمی‌باشد.
– تحقق اخلاص، وفا، مودّت و رحمت در محیط خانه، چنانکه خداوند تبارک و تعالی فرمان داده: «و از نشانه‌های او اینکه از جنس خودتان برای شما همسرانی آفرید، تا در کنار آنان آرامش بیابید و در میانتان مودّت و رحمت قرار داد، در اینها نشانه‌هایست برای گروهی که تفکر می‌کنند».
«طبرانی» از انس‌بن مالک از قول پیامبر روایت نموده که فرمودند: «آیا شما را آگاه سازم از مردانی که در بهشتند؟» گفتیم: آری ای رسول خدا. فرمود: «پیامبران در بهشتند و مردی که برادرش را در شهر دور به‌خاطر خدا ملاقات می‌کند [به دیدارش می‌رود].» پیامبر فرمودند: «آیا شما را باخبر سازم از زنان بهشتی؟» گفتیم: بله ای رسول خدا. فرمود: «زنانی که زاینده هستند و نسبت به شوهرانشان محبّت می ورزند که اگر شوهرشان از آنها ناراحت و خشمگین شود بگوید: دستم در دست تو [اختیاردارم هستی] تا از من راضی نشوی به چشمم آرامش و خواب نمی‌آیدو سر بر بستر نمی‌گذارم».
از ابوهریره روایت شده که پیامبر ص فرمودند: «کاملترین مؤمنین از حیث ایمان کسی است که اخلاق نیکوتر داشته باشد، و بهترین شما کسانیند که نسبت به همسرانشان رفتاری نیکو دارند». [روایت ترمذی]
و نیز فرمودند: «بهترین شما کسی است که برای همسرش بهترین باشد و من از همه شما به زنانم بهترم». [روایت ابن‌حبان به روایت از عایشه]
همسران گرامی: ای زنان و مردان، آنچه از نظر شما گذشت حقوق، وظایف و مسؤولیتهایی بود که شریعت مقدس اسلام بنیان نهاده، و تأکید نموده که در زندگی مشترک‌تان آنها را عملاً پیاده کنید. محبّت و دوستی پیشوایتان و تعاون و همکاری منش و روش شما و رضایت و خشنودی الهی نهایتاً نصیبتان خواهد گشت.
و از این رهگذر تربیت فرزندانتان بر اساس موازین اسلام از جمله اهداف اساسی شما خواهد بود. و هر یک از شما با شریک زندگیتان در دوستی و اخلاص، خوشبختی و تفاهم به مثابه یک انسان خواهید بود. در این صورت امکان ندارد بینتان اختلاف بیفتد یا خصومت و دشمنی در بین خانواده ریشه دواند. چرا که رعایت نمودن حدود الهی و اداء حقوق هر صاحب حق، و قیام در جهت مسؤولیت‌پذیری در خانواده و تربیت فرزندان و به انجام رسانیدن وظایف و مسؤولیتها مانع از بروز کینه و دشمنی می‌شود.
از خداوند می‌خواهم که شوهران را در جهت اداء حقوق همسرانشان و بالعکس موفق گرداند؛ امید آنکه با هم در سایه زندگی زناشویی به امنیت و آرامش و سعادت و خوشبختی نائل آیند.

منبع: کتاب آداب خواستگاری و حقوق زوجین
نوشته: عبدالله ناصح علوان
مترجم: ابراهیم تیموری بازگری