احکام و مسائل عیدالفطر / بخش ۱

ترتیب و تهیه : ابوزبیر حبیب‌زاده

رویت هلال و دعای رویت آن:

برای اعتبار رویت ماه عید، شهادت دو تن مسلمان ضروری‌ست. شهادت یکنفر کافی نیست. مشکوه

رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم با دیدن ماه نو، دعا می‌نمود: اَللّٰھُمَّ اَھِلَّہُ عَلَیْنَا بِالْاَمْنِ وَ الْاِیْمَانِ وَالسَّلَامَۃِ وَ الْاِسْلَامِ رَبِّی وَ رَبُّکَ اللہ. ترمذی

صدقه‌ی فطر:

زکات بر دو قسم است. زکوه المال و زکوه البدن.

زکوه المال آنست که بر یک اندازه‌ی خاص مال لازم می‌گردد.
زکوه البدن آنست که بر هر بدن لازم می‌گردد، و این را صدقه‌ی‌ فطر گفته می‌شود.

فطر عبارت از گشودن روزه و یا نگرفتن روزه است. در اصطلاح شریعت: صدقه‌ی فطر آن صدقه ایست که با پایان یافتن ماه رمضان در خوشیِ گشودن روزه، به طور شکرگزاری داده می‌شود. نیز صدقه‌ی فطر کفاره‌ی کوتاهی‌ها و تقصیرات عبادات رمضان می‌باشد. چنانچه از عبدالله ابن عباس رضی‌الله‌عنهما روایت شده است، رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: زَکَاه الفِطرِ طُهرَهً لِلصَّائِمِ مِنَ اللَّغوِ وَالرَّفَثِ، وَطُعمَهً لِلمَسَاکِینِ – ترجمه: صدقه‌ی فطر لازم شده است برای پاک نمودن روزه‌ی روزه‌دار از حرف‌های بی‌هوده و فحش و نیز برای طعام دادن به مساکین. ابوداود و ابن ماجه

در روایت دیگری از عبدالله ابن عباس رضی‌الله‌عنهما آمده است، رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: صدقه‌ی روزه‌های تان را بدهید. ابوداود

در حدیث مبارکه‌ی دیگری آمده است: رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم منادیِ را به کوچه‌های مکه مکرمه فرستاد، تا اعلان نماید: صدقه‌ی فطر بر هر مسلمان واجب است، خواه مرد باشد یا زن، آزاد باشد یا غلام، خورد باشد یا کلان. ترمذی

بنا بر روایت فوق؛ صدقه‌ی فطر بر هر فرد مسلمان فرض است. حتی کسانی‌که از روی عذر شرعی روزه نمی‌گیرند، بر آن‌ها هم صدقه‌ی فطر فرض است. همچنان ادا نمودن صدقه‌ی فطر از طرف کودکی که پیش از نماز عید به دنیا آمده، فرض است.

امام ابوحنیفه رحمه‌الله می‌گوید کسی‌ که زائد از ضروریات اساسی خود، آنقدر مال و اسباب دنیا داشته باشد که به اندازه‌ی نصاب زکات مال باشد، بر آن کس صدقه‌ی فطر لازم است. خواه مال او اسباب او تجارتی باشد یا خیر و خواه بر آن سال (حولان حول) گذشته باشد یا خیر، یعنی برای وجوب صدقه‌ی فطر لازم نیست که همه شرایط زکات مال موجود باشد.

اما نزد بقیه فقها برای وجوب صدقه‌ی فطر اصلا صاحب نصاب بودن هم شرط نیست، بلکه اگر برای خود و افراد زیر کفالت خود، خوراک زائد از یکشب و روز را داشته باشد، از طرف خود و خانواده‌اش صدقه‌ی فطر را ادا کند.

صدقه‌ی فطر به چه کسانی داده می‌شود؟

صدقه‌ی فطر به هر مسلمان محتاج و غیر صاحب نصاب و بنا بر قول مفتی به فقیر غیر مسلمان هم داده می‌شود. البته، به پدر و مادر، پدر کلان و مادر کلان و بالاتر ازان‌ها و همچنان به پسر و دختر، نواسه و نوه و پایین‌تر ازان‌ها داده نمی شود. هرچه دادن صدقه‌ی فطر به برادر و خواهر، خاله و عمه وغیره، که مستحق باشند، ثواب مضاعف دارد. نیز دادن آن به طلبه‌ی مدارس اجر بیش‌تر دارد. بهتر از همه اینست که به کسی داده شود که بیش‌تر مستحق باشد.

وقت وجوب و ادای صدقه‌ی فطر:

صدقه‌ی فطر با آغاز صبح روز عید واجب می‌گردد. بنابراین کسی که پیش از صبح وفات نمود، صدقه‌ی فطر از ذمه‌ی او ساقط است، و طفلی که پیش از صبح به دنیا آمد از طرف او صدقه‌ی فطر ادا می‌شود.

وقت اصلی ادای صدقه‌ی فطر پیش از ادای نماز عید در روز عید است. البته، در اواخر رمضان هم می‌توان ادا نمود.

از عبدالله بن عمر رضی‌الله‌عنهما روایت شده است، رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم حکم نمود: صدقه‌ی فطر را پیش از رفتن به نماز عید ادا کنید. بخاری و مسلم

از حضرت نافع رحمه‌الله روایت شده است، عبدالله بن عمر رضی‌الله‌عنهما از طرف همه اعضای خورد و بزرگ خانواده، و حتی از طرف پسران من هم صدقه‌ی فطر را ادا می‌نمود و یک یا دو روز پیش از عید ادا می‌نمود. بخاری

در صورتی که صدقه‌ی فطر تا نماز عید ادا نگردد، پس از نماز هم می‌توان آن را به‌طور قضا ادا نمود. اما چون مقصود و مطلوب آن فوت می‌گردد، تاخیر آن هرگز مناسب نیست. در روایت عبدالله بن عباس رضی‌الله‌عنهما آمده است: کسی که پیش از نماز عید ادا نمود زکات مقبول است، و کسی که پس از نماز عید ادا نمود صدقه‌ای از صدقات است. ابوداود

مقدار صدقه‌ی فطر:

صدقه‌ی فطر ازان اجناس خوردنی داده شود که غذای مردم آن منطقه باشد. علما اتفاق دارند که اگر خرما و کشمش داده می‌شود یک صاع داده شود، و اگر گندم یا آرد داده می‌شود نصف ساع داده شود.

یک صاع به اعتبار اوزان رایج امروزی ۳ کیلو و ۱۴۹ گرام و ۲۸۰ میلی گرام است و نصف صاع یک و نیم کیلو و ۷۴ گرام و ۶۴۰ میلی گرام است.

اما برای اینکه حساب کسر گرام تکمیل شود علما مقدار صدقه فطر در گندم و آرد را که نصف صاع است دو کیلو گرام و در جو، کشمش و خرما را که یک صاع است چهار کیلو گرام و یا قیمت آن ها به نرخ بازار قرار داده اند.

رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرموده است: از یک صاع گندم صدقه‌ی فطر دو نفر را ادا کنید و از یک صاع خرما و جو صدقه‌ی فطر یک‌نفر را ادا کنید. دارقطنی و مسند احمد

عبدالله بن عمر رضی‌الله‌عنهما می‌فرماید: رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم در صدقه‌ی فطر یک صاع خرما یا یک صاع جو را لازم قرار داد. صحابه کرام رضی‌الله‌عنهم نیم صاع گندم را مساوی آن قرار دادند. بخاری و مسلم

حضرت اسماء رضی‌الله‌عنها در صدقه‌ی فطر نصف ساع از گندم و یا یک صاع از خرما و جو ادا می‌نمود. ابن‌ابی‌شیبه

وضاحت: در حدیث صحیح بخاری و صحیح مسلم آمده است، رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: در صدقه‌ی فطر، یک صاع جو یا یک صاع کشمش یا یک صاع پنیر و یا یک صاع از اجناس خوردنی بدهید. در هیچ یکی از اقوال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم نیامده است که یک صاع گندم بدهید. اما در هر کتاب معروف حدیث و حتی در صحیح بخاری و صحیح مسلم آمده است که صحابه کرام رضی‌الله‌عنهم در صورتی که گندم می‌دادند نصف صاع می‌دادند. چنانچه از روایات فوق هم دانسته می‌شود.

قول اکثر علما اینست که اگر کسی خرما یا کشمش را در صدقه‌ی فطر می‌دهد یک صاع بدهد و اگر گندم می‌دهد نصف صاع بدهد. البته، اگر کسی را خداوند قدرت و توانایی بخشیده است اگر از گندم هم یک صاع بدهد، این برایش بهتر است و باکی ندارد.

هر کسی صدقه‌ی فطر را حسب حیثیت و استطاعت خود دهد. اگرچه صدقه‌ی فطر تنها با خاص نمودن گندم ادا می‌شود، و لیکن بهتر اینست که اگر خداوند متعال کسی را ثروت و دولت بخشیده است، کشمش، خرما و یا جو را در صدقه‌ی فطر بدهد.

دادن پول نقد هم در صدقه‌ی فطر جائز است. اگر با در نظرداشت ضروریات فقرا، به‌جای جنس پول نقد داده شود روا است. در حدیث آمده است: أغنوا هم فی هذا الیوم. (دار قطنی) یعنی درین روز فقرا را بی‌نیاز بسازید. از این حدیث استدلال می‌شود که حسب حوائج فقرا، می‌توان به‌جای جنس خوراکی پول نقد داد.

امام ابوحنیفه، امام بخاری، عمر بن عبدالعزیز، حسن بصری، علمای احناف و دیگر محدثین و فقها رحمهم‌الله نوشته اند که قیمت اجناس هم در صدقه‌ی فطر داده می‌شود.

مسائل متفرقه‌ی صدقه‌ی فطر:

روان کردن صدقه‌ی فکر از یک شهر به شهر دیگر مکروه است. البته، اگر نزدیکان کسی در شهر و کشور دیگری زندگی می‌کنند و بیش‌تر مستحق اند، روان کردن صدقه‌ی فطر به آن‌ها کراهیت ندارد.

تقسیم کردن صدقه‌ی یک‌نفر بین چند نفر فقیر و یا دادن صدقه‌ی چند نفر به یک‌تن فقیر، هر دو صورت روا است.

به یک کسی که به سبب عذری روزه نگرفته است، هم می‌توان صدقه‌ی فطر داد.

ادامه دارد……..

نوت: اغلب مواد این مطلب از وبسایت خانقاه امدادیه اشرفیه اخذ و ترجمه شده است.