نظام سیاسی و اداری مسلمانان در صدر اسلام/بخش هشتم

نقش چندمنظوره‌ی مساجد در اسلام
پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم پس از هجرت به مدینه جهت تشکیل جامعه‌ی اسلامی، استقرار نظام اعتقادی و تأسیس اجتماعی اسلام، رسماً بنیان دولت اسلامی را در این شهر بنا نهاد؛ برهمین‎‌اساس، پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم مسجد را به‎‌عنوان نخستین پایگاه و مجمع عظیم مسلمانان برای پرداختن به امور اعتقادی و اجتماعی برگزید. به دستور آنحضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم زمینی خریداری و ساخت مسجد آغاز شد. رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم همراه با مهاجران و انصار در حرکتی بنیادین و اجتماعی به ساختن مسجد پرداختند و بر اثر کوشش و اهتمام ایشان، ساختمان مسجد در مدتی کوتاه به اتمام رسید. این مسجد ساده و بی‎پیرایه و بسیار ابتدایی بود: زمینش از ریگ، دیوارهایش از خشت، منبرش از چوب و سقفش از شاخ‌وبرگ درختان بود؛ اما چون جایگاه عبادت و نیایش رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم و مؤمنان راستین بود، فضایی آکنده از معنویت، خلوص، صفا، صمیمیت، ایمان و عشق به پروردگار بود. سپس دستور بستن پیمان برادری میان عموم مسلمانان به‌خصوص میان مهاجران و انصار را دادند و بعد از آن، پیمان‌نامه‌ای میان مسلمانان و غیرمسلمانان را نوشتند که هر سه آنها از اهمیت خاصی در ساختار حکومت اسلامی برخوردار بود. به هر کدام‌ از اینها به‌صورت جداگانه پرداخته خواهد شد، اما ابتدا به مسجد و اهمیت آن در حکومت اسلامی پرداخته می‌شود.
با مطالعه‌ی تاریخ صدر اسلام به این نتیجه می‌رسیم که مسجد در عصر رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم فقط محل عبادت، اعتکاف، ذکر تسبیح، تلاوت قرآن، اقامه‌ی‌ نماز جماعت، تعلیم و تعلم و سخنرانی نبود، بلکه کارهای اجتماعی نیز در آن انجام می‎گرفت؛ مواردی از قبیل: کنترل حل اختلافات مردمی، خانوادگی و قبیله‎ای، رشد آگاهی‎‎های سیاسی در جامعه، مقابله با تهاجم فرهنگی، زنده‌نگه‎داشتن امر به معروف و نهی از منکر ازجمله‌ی حرکت‎های اجتماعی بود که در این مکان مقدس در خلق و ساز‎مان‎دهی آنها جایگاهی بی‌بدیل داشت.
مسجد قلب تپند‌ه‌ی جامعه‌ی اسلامی در تمامی امور و مسائل بود و به اتفاق مؤرخان، خشت اول تشکیل جامعه‌ی اسلامی در صدر اسلام با بنای مسجد در شهر مدینه نهاده شد. پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم با وحی الهی تعریف جدیدی از دین‎داری ارائه نمودند و جامعه‌ی نوینی را براساس شریعت اسلام پایه‎گذاری کردند و محور این حرکت را مسجد قرار دادند. ایشان همراهی دین و سیاست، دنیا و آخرت، مردم‎داری و خدا باوری را در یک نهاد جمعی و اجرایی به نام «مسجد» سامان بخشیدند و مسجد را به‌عنوان نقطه‌ی تعامل، توسعه، محبت، مودت، انس و اخوت در بین امت مسلمان مطرح ساختند. مسجد نه تنها به زندگی دینی مردم معنا بخشید، بلکه نقشی ژرف و عمیق در صحنه‌ی سیاست و اجتماع ایفا کرد و ایمان، اعتقاد، اخلاص و ایثار را در خدمت به جامعه و توسعه‌ی سیاسی و اسلامی به ‎کار گرفت.
مسجد تنها نهادی است که از آغاز تأسیس تاکنون مرکز و محور تحولات عظیمی در جامعه‌ی اسلامی بود و نقش بسیار زیادی در تربیت فرد و بازسازی اجتماع و حاکم‌کردن دین بر جامعه داشت.
آموزش و تربیت در مسجد
پژوهش‎های تاریخی نشان می‌دهد که مسجد نخستین مرکز آموزشی مسلمانان بوده است. در صدر اسلام، پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم و یارانش در مسجدالحرام گردهم می‎آمدند و در مورد معارف و احکام الهی سخن می‎گفتند. با هجرت پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم به مدینه و تأسیس «مسجد‎النبی» نه‌تنها مکانی برای عبادت، بلکه دانشگاهی سراسر شور و نشاط در جهان اسلام تأسیس شد. آنحضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم در این مسجد و مساجد دیگر به آموزش قرآن، گفت‎وگو‎ها و مناظره‎های علمی می‎پرداختند؛ در پرتوی این گفت‌و‌گوها حقایق وحی و آیات الهی روشن می‎گردید‌، به شبهات پاسخ داده می‎شد و پرده‎های جهل و تردید فرو می‎ریخت. روزی پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم وارد مسجد شدند و دو گروه را دیدند: گروهی مشغول کسب معارف اسلامی و بحث‎های علمی بودند و گروه دیگر در حال نیایش و عبادت. آنحضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم به سمت گروه اول رفتند و در آن حلقه شرکت کردند.

تبلیغات در مسجد
با گواهی تاریخ انگیزه و هدف اصلی از هجرت پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم به مدینه، یافتن محیطی مناسب و آرام و دست‎یابی به وسایل و امکانات لازم برای تبلیغ و گستردن آیین اسلام بود؛ برهمین‌اساس، پس از استقرار رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم در مدینه، مسجد که تنها مرکز عمومی و کانون ارتباط جمعی در جامعه‌ی نوپای اسلامی به ‎شمار می‌رفت، به‎عنوان پایگاه اساسی تمام فعالیت‎های تبلیغاتی مسلمانان مورد استفاده قرار گرفت. پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در این پایگاه بزرگ تبلیغی در پرتوی تعالیم آسمانی اسلام و از راه تدریس، نصیحت، ارشاد، و ایراد خطبه‎های نماز جمعه و دیگر سخنرانی‎ها، به نشر فرهنگ عظیم اسلامی پرداخت و با برپایی آیین‎های باشکوه جمعه و جماعات و تشکیل حلقه‎های علمی در این مکان، مجد و عظمت آیین خویش را به نمایش گذاشتند.
برپایی صف‎های به‎هم‎فشرده‌ی مؤمنان برای ادای فریضه‎های روزانه و نیز تلاوت دلنشین آیات قرآن که به همت بعضی از اصحاب همچون عبدالله‎بن مسعود، زیدبن ثابت، ابی‎بن کعب و دیگران انجام می‌گرفت، روی افراد و گروه‎هایی که ‎گاهی به مدینه می‌آمدند تأثیر بسیار چشم‎گیری داشت؛ چنا‎نکه فرستادگان قبیله‌ی ثقیف که برای مذاکره با رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم به مدینه آمده بودند، با دیدن چنین مناظری سخت تحت تأثیر مسلمانان قرار گرفتند و به آیین اسلام گرویدند. به ‎این‎ ترتیب، بر اثر کوشش‎های تبلیغاتی مسلمانان در مسجد پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم زمینه‎های مناسبی برای پذیرش اسلام به ‎وجود آمد؛ چنانکه هرگاه نماینده‎ای از سوی یکی از قبایل و اقوام برای کسب اطلاع از آیین جدید به مسجد مدینه می‎آمدند، بی‎درنگ اسلام را می‎پذیرفت.
همچنین مسجد پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در مدینه مانند یک دانشگاه بزرگ تبلیغی بود که در آن رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم در پرتوی راهنمایی‎های آموزنده‌ی خویش به تربیت مبلغان ورزیده‎ای همت گماشتند که حضور اصحاب صفه در مسجدالنبی خود گواه این مطلب است. آنان را پس از آگاهی از قرآن و فقه اسلامی به نقاط مختلف جزیرهالعرب اعزام می‌کردند تا در پرتوی هدایت و تعلیم، مردم آن بلاد را از تاریکی جهل و شرک برهانند و به آغوش اسلام فراخوانند. بنابر نوشته‎های تاریخی، بر اثر فعالیت‎های تبلیغی این گروه از دانش‎آموختگان مکتب وحی و مدرسه‌ی رسالت نه تنها اسلام در سراسر جزیرهالعرب راه یافت، بلکه در فاصله‌ی کوتاهی پس از رحلت رسول‌خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم این آیین آسمانی بخش گسترده‎ای از جهان آن روزگار را فراگرفت. بر اثر این فتح فرهنگی و ایدئولوژیکی بود که مسجدها، منبرها، مجالس درس فقه، حدیث، ادبیات، کلام، تفسیر، اخلاق و دیگر دانش‎های اسلامی در سراسر سرزمین‌های اسلام نمودار شد.
آگاهی سیاسی
در زمان پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم جهت‌گیری‎های سیاسی اسلام در قالب آیات قرآن مطرح می‎شد. این آیات گاهی در برابر کافران، یهودیان و منافقان موضع‎گیری می‎کرد و زمانی توطئه‎های دشمنان را افشا می‎نمود؛ از نشست‎های سرّی و نقشه‎های شوم آنان پرده برمی‎داشت؛ به شایعه‎های دشمن پاسخ می‎داد؛ شبهه‎های آنان را مطرح و به نقد می‎کشید. بهانه‌های افراد منافق را برای فرار از جنگ مطرح و مؤمنان را به مبارزه و ایستادگی در برابر دشمنان و جنگ بی‎امان فرامی‎خواند. جهادگران پاک‎باخته را تشویق می‌کرد و به بهشت جاودان بشارت می‎داد؛ فراریان از جنگ و مرگ را نکوهش می‎کرد و اطاعت از فرماندهی را توصیه، وحدت را تکلیف و پرهیز از اختلاف در میان امت اسلامی را وظیفه‌ی دینی معرفی می‎کرد و از دوستی و هم‎پیمانی با کافران و منافقان بر حذر می‎داشت. اگر گذری اجمالی به آیات قرآن داشته باشیم، خواهیم دید که بخش زیادی از آیات قرآن به این مباحث می‎پردازد.
این آیات که در مقام بیان مواضع سیاسی اسلام مطرح می‎گردد و همچنین اوامر سیاسی شخص پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم غالباً در مساجد بیان می‎شود؛ هویدا می‌سازد که مسجد کانون مقبولیت حکومت نیز بوده و است.
بی‎شک در فرهنگ اسلام هیچ مؤسسه‎ای به اندازه‌ی مسجد دارای اهمیت نیست؛ زیرا در قاموس اسلامی دین و دنیا در مسجد گردهم جمع می‌شود. باتوجه به مطالب گفته‌شده و آنچه در این مسیر می‎توان با مراجعه به کتاب‌های تاریخی و متون روایی اسلامی دریافت، مشاهده می‎کنیم که در عصر حاضر بسیاری از امامان و پیش‌نمازان مساجد به چنین موضوع ژرفی -اگر نگوییم بی‎توجهند- کم‌توجهند. متأسفانه باید گفت که مساجد جامعه‌ی اسلامی، فاصله‌ی زیادی با یک مسجد اسلامی اصیل دارد و بسیاری از کارکردهای خود را از دست داده‎ است.