نام کاربری یا نشانی ایمیل
رمز عبور
مرا به خاطر بسپار
نقش قضا در جامعه بشری و تأثیر آن در برقراری عدالت فردی و اجتماعی بر کسی پوشیده نیست؛ زیرا حفظ جان، مال، حیثیت، ناموس، تجارت و معیشت مردم فقط در سایه قوه قضائیه عادل ممکن است.
بشر از قدیم‌الایام تا کنون برای حل و فصل منازعات فردی و اجتماعی نیاز به مرجع داشته است، آخرین ملجأ برای استیفای حقوق‌شان قضات عادل بوده است. همه ادیان و عقلای عالم بر ضرورت وجود چنین نهادی تأکید داشته و دارند.
اسلام به عنوان کامل‌ترین و آخرین آیین آسمانی نیز بر ضرورت وجود قضا تأکید کرده است؛ اما دیدگاه اسلام به جایگاه قضا، ماهیت و منابع قضاوت و شرایط قاضی با مکاتب دیگر تفاوت اساسی دارد؛ چراکه در اسلام مبنای قضا، وحی الهی است.
پیامبر (صلی‌الله علیه و سلم) همان‌گونه که رسالت هدایت جامعه بشری را به عهده داشت، قضاوت و داوری نیز جزو وظایفش بود و به حل و فصل منازعات و اختلافات مردم در مسایل مختلف حقوقی، خانوادگی، کیفری و… نیز اهتمام می‌ورزید؛ بنابراین، حضرت رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم در مدینه منوره علاوه بر تبلیغ رسالت، به حل و فصل منازعات و اختلافات مردم نیز می‌پرداخت و با دقت و حوصله‌مندی تمام به دعاوی مردم رسیدگی می‌کرد. در مدت کوتاه رسالت و حکومت خود در مدینه اساس و شالوده سیستم قضایی بی‌نظیری را در جهان تأسیس کرد که بخشی از مسایل قضا در سیره عملی و قسمت بزرگ مسایل و موضوعات قضایی در قول و گفتار آن‌حضرت تبلور یافته است.
🔷 نمونه‌های قضاوت‌های پیامبر اسلام
قضاوت‌های آن‌حضرت در کتب سیره و حدیث موجود است که با مراجعه به آنها پی خواهیم برد که ایشان یک سیستم کامل و جامعی را پی‌ریزی نموده است.
در اینجا چند مورد از قضاوت‌های آن‌حضرت در مسایل حقوقی و کیفری و خانوادگی ذکر می‌شود:
۰۱ قضاوت رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم درباره مسایل حقوقی؛
«عن عدی بن عدی عن أبیه قال: اختصم امرؤ القیس ورجل من حضرموت إلی رسول الله (صلی‌الله علیه و سلم) فی أرضٍ، فقال: ألک بینه؟ قال: لا، قال: فیمینه، قال: إذن والله یذهب بأرضی، قال: أن ذهب بأرضک بیمینه کان ممن لاینظره الله إلیه یوم القیامه ولا یزکّیه وله عذاب ألیم، قال: ففزع الرجل و ردها إلیه».[۱] عدی بن عدی از پدرش نقل می‌کند که امرؤ القیس با مردی از حضرموت بر سر زمینی اختلاف داشتند که برای حل اختلاف خدمت حضرت پیامبر آمدند. حضرت از امرؤالقیس پرسید آیا شاهدی داری؟ جواب داد نه، حضرت فرمود: پس طرف تو باید قسم بخورد، گفت: بنابراین زمینم از دست می‌رود. حضرت فرمود: اگر زمین تو به واسطه قسم او از دستت برود، طرف تو از کسانی خواهد بود که خداوند در روز قیامت به او نظر ننموده و او را تزکیه نخواهد کرد و سخت عذاب خواهد چشید. هنگامی که کلام حضرت به اینجا رسید، مرد حضرموتی فریادی کشید و زمین را به صاحبش برگرداند.
۰۲ قضاوت رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم در حقوق خانواده؛
مورد دیگر از قضاوت آن حضرت درباره حضانت است؛ زنی که شوهرش او را طلاق داده بود و شوهر می‌خواست پسر زن را از او بگیرد. زن مطلقه خدمت حضرت رسید عرض کرد: یا رسول‌الله! شکم من جایگاه پرورش این بچه و پستان‌هایم محل نوشیدنی او و آغوشم بستر گرم اوست و پدرش مرا طلاق داده و الان می‌خواهد او را از من بگیرد؟ حضرت فرمود: تا شوهر اختیار نکرده‌ای تو سزاوارتر به نگهداری طفل و حضانت او هستی![۲]
مورد دیگر از قضاوت آن حضرت متعلق به نفقه است؛ فاطمه بنت قیس بعد از اینکه شوهرش او را سه بار طلاق داده بود، خدمت حضرت اقامه دعوا نمود که شوهرش او را طلاق داده و به او نفقه و مسکن نمی‌دهد. حضرت فرمود: حق نفقه و مسکن ندارد؛ زیرا نفقه و مسکن در طلاق رجعی است نه طلاق بائن.[۳]
۰۳ قضاوت رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم در مسایل کیفری؛
در امور کیفری حضرت احکام زیادی را صادر نموده و مجرمان را به مجازات رسانده است، به‌عنوان نمونه؛
زنی به نام فاطمه از قبیله بنی مخزوم مرتکب سرقت شد و جریان به سمع مبارک پیامبر (صلی‌الله علیه و سلم) رسانده شد و برای حضرت ثابت گردید که حکم آن، قطع انگشتان دست راست وی می‌باشد. سران قبیله بنی مخزوم دیدند که اجرای حکم، بزرگ‌ترین سرشکستگی و سرافکندگی برای قبیله آنهاست. در فکر چاره افتادند و با هم مشورت کردند و چنین به نتیجه رسیدند که اسامه بن زید را نزد پیامبر (صلی‌الله علیه و سلم) بفرستدند تا شفیع گردد، اسامه به محضر آن حضرت آمد و اظهار شفاعت نمود، پیامبر (صلی‌الله علیه و سلم) خشمگین شده و با تندی به او فرمود: ای اسامه! تو می‌خواهی یکی از حدود الهی تعطیل شود و برای تعطیل شدن قانون خدا می‌خواهی شفاعت کنی؟! آنگاه حضرت در مسجد رفت و برای مسلمانان خطابه‌ای خواند از جمله فرمود: مردمی که پیش از شما زندگی می‌کردند از این رو به هلاکت رسیدند و شیرازه ملّیت آنان از هم گسیخت و پاره شد که هرگاه در میان‌شان افراد صاحب نفوذ و دارای منزلت اجتماعی مرتکب خلاف می‌شدند، قانون در مورد او اجرا نمی‌شد، ولی اگر افراد ضعیف جامعه مرتکب عمل خلاف می‌شدند قانون در مورد آنها اجرا می‌شد، سوگند به خدا اگر دخترم فاطمه دزدی کند، دستش را قطع خواهم کرد».
تعیین قضات در امر قضاوت در مدینه
حضرت به گونه‌ای به امر قضاوت اهتمام می‌ورزید که براساس روایات، تعدادی از اصحاب را مأمور رسیدگی به امور قضایی نمود که در محضر او به قضاوت بپردازند تا در این امر ورزیده و پخته شوند.
عبدالله ابن عمر روایت می‌کند: حضرت پیامبر به عمر دستور داد که بین دو نفری که باهم اختلاف داشتند قضاوت نماید. عمر گفت: یا رسول‌الله! من بین این دو تا قضاوت نمایم درحالی که شما حاضر هستید؟ حضرت فرمودند: بلی اگر قضاوت کردی و قضاوت تو با واقعیت منطبق بود، ده اجر در پیشگاه خداوند داری و اگر برای یافتن حقیقت تلاش و کوشش کردی؛ ولی حکمی که صادر کردی خطا باشد، فقط یک اجر را مستحق هستی.
روایتی دیگری است از رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم که به عقبه بن عامر دستور می‌دهد که بین دو نفر که دعوا داشتند و خدمت حضرت رسیده بودند، قضاوت نماید. عقبه عرض کرد یا رسول‌الله! به چه قضاوت کنم؟ فرمود: اجتهاد کن و اگر حکم تو با واقع اصابت کرد، ده تا حسنه در نامه اعمالت برایت نوشته می‌شود و اگر کوشش کردی؛ ولی حکم تو به خطا رفت یک حسنه در نامه اعمالت نوشته می‌شود.[۴]
تعیین قضات در خارج از شهر مدینه
حضرت پیامبر (صلی‌الله علیه و سلم) برخی از صحابه را برای حکومت و قضاوت در خارج از مدینه مقرر کردند؛ مانند معاذ ابن جبل،[۵]معقل بن سیار،[۶] ابوموسی اشعری.
ویژگی‌های قضا در سیره نبوی
۰۱ مبتنی بر اعتقاد و ایمان به خدا بود. قاضی مسلمان بر مسند قضاوت در همه حال خدا را ناظر و شاهد بر اعمال خود دانسته و هر سخن و عمل خود را مستحق ثواب و عقاب می‌دانست؛
۰۲ ملتزم به اخلاق؛ همان‌گونه که حکومت اسلامی بر پایه معنویت و اخلاق استوار بود، قضای اسلامی نیز مبتنی بر اخلاق اسلامی بود؛
۰۳ مساوات در قضای اسلامی که همه انسان‌ها یکسان مورد حمایت قرار می‌گرفتند؛ بزرگ و کوچک، فقیر و غنی، زن و مرد، مسلمان و یهودی همه به یک دید نگاه می‌شدند؛
۰۴ ساده و بدون تشریفات؛ مقررات امروزی که در بیشتر موارد مانع دست‌یابی صاحب حق به حقش می‌شود در سیره آن‌حضرت وجود نداشت؛
۰۵ سرعت در قضاوت؛ زمان قضاوت و داوری در تمام مراحل تحقیق و رسیدگی و اجرای احکام و در عین حال با دقت و احتیاط همراه بود.
۰۶ رایگان بودن قضاء در سیره حضرت رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم؛ قضاوت و اجرای آن رایگان بوده و هیچ یک از طرفین دعوا هزینه‌ای پرداخت نمی‌کردند.
فرجام کلام اینکه قضاوت در اسلام در پرتو ایمان، عدالت، اخلاق و معنویت رشد کرد و در سایه همین مفاهیم به یک سیستم قضایی نمونه و عدالت‌محور تبدیل شد. قضات مسلمانان امروز نیز می‌توانند با تأسی از این الگوی کامل، برای برقراری عدالت و احقاق حق و دفع باطل و اجرای احکام و حدود الهی با قدرت و صلابت گام بردارند و از چیزی نهراسند. لذا اقتدا به سیره آن بزرگوار موفقیت و کامیابی دنیا و سعادت و پاداش اخروی را در پی خواهد داشت و خلاف آن ناکامی هر دو جهان را.
خلاف پیمبر کسی ره گزید
که هرگز به منزل نخواهد رسید
مپندار سعدی که راه صفا
توان رفت جز بر پی مصطفی
منابع:
۱. ابو داود، سنن، ج، ۵۰۸- سنن نسائی، ج ۶، ۱۳۸ – سنن ابن ماجه، ج۲، ص ۶۶۳.
۲. ابو داود، ج۱، ۵۱۳- مسند حنبل، ج۶، ص۴۱۲، دار صادر، بیروت.
۳. بخاری، ج۴، ص۱۵۱ – مسلم، ج۵، ص ۱۱۴- ابن کثیر، البدایه والنهایه، ج۲ ، ص ۱۷۲، دار احیاء تراث العربی، بیروت، ۱۴۰۸.
۰۴ طبقات الکبری، ج۲، ص۳۳۷- سنن ابی داود، ج۲ ، ص۲۷۰ و۲۷۳ – سنن ابن ماجه، ج۲، ص ۷۷۴ – مسند احمد، ج۱، ص ۱۳۶.
۵. مسند احمد، ج۵ ، ص۲۶- الزحیلی، محمد، تاریخ القضاء فی الاسلام، ص۴۴، دارالفکر بیروت ، ۱۹۹۵– سبل السلام للصناعی ، ج۴ ، ص ۱۶۱.
۶. سیره ابن هشام، ج۴، ص ۹۳۶.
این مطلب بدون برچسب می باشد.
دیدگاهها بسته است.