نظام سیاسی و اداری مسلمانان در صدر اسلام/بخش بیست‌وهفتم

استفاده از روش اقناعی در تبلیغ

سخت‌ترین مرحله در دوران تبلیغ پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم تغییر و تصرف در عقیده‌ی عرب‌ها و مشرکان بود؛ زیرا آنان افرادی غالباً متعصب و بعضاً عنود بودند. حرکت‌دادن کوه‌ها از برطرف‌کردن باورهای قلبی افراد آسان‌تر است. پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم برای کسب موفقیت در امر تبلیغ مواردی چند را رعایت می‌فرمود:

۱. احترام به آزادی

از آنجایی که نمی‌توان باور و عقیده را با زور و اکراه منتقل کرد، باید تبلیغ در جوّی آرام و آزاد صورت بگیرد و فرد مخالف فرصت اظهار عقیده را داشته باشد. پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم نیز این نکته را رعایت می‌فرمود. قرآن هم در‌این‌باره می‌فرماید: «لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِر؛ نیستی تو بر ایشان مسلط.» (غاشیه: ۲۲)

«لَا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقَی لَا انْفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیم؛ نیست اجباری در دین؛ به‌راستی آشکار شده‌ است راهیابی از گمراهی؛ و کسی که کفر ورزد به طاغوت و ایمان بیاورد به الله، پس به راستی چنگ زده است به دستاویز استوارتر که نیست گسستی برای آن؛ والله شنوای دانا است.» (بقره: ۲۵۶)

۲. احترام به شخصیت

پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم حتی اگر ناچار به مجادله بود، اما همیشه از مشاجره و کوچک‌شمردن مخاطب احتراز می‌فرمود. هرگز در اولین برخورد باور افراد را تمسخر نمی‌کرد. قرآن کریم نیز درباره‌ی این نکته روانی و اخلاقی می‌فرماید:

«أُولَئِکَ الَّذِینَ یَعْلَمُ اللَّهُ مَا فِی قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُلْ لَهُمْ فِی أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِیغًا؛ آنان کسانی هستند که می‌داند الله آنچه را که در دل‌هایشان است، پس رو بگردان از آنان و پندشان ده و بگو برای آنان در دل‌هایشان سخنی رسا را.» (نساء: ۶۳)

بعضی از تفاسیر آیه را این‌گونه معنا می‌کنند: در خلوت و تنهایی با آنان گفتاری رسا و مؤثر بگو.

۳. تکیه بر مشترکات

پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در سراسر دوران تبلیغ خویش بحث را از جایی که مورد پذیرش طرف مقابل بود، آغاز می‌کرد. این شیوه‌ی سازنده به‌ویژه در مواجه با اهل کتاب به کار گرفته می‌شد.

یکی از راه‌های دعوت و جلب قلوب، استفاده از موعظه است.

مواعظ پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم عمدتاً درباره‌ی تقوا، زهد، دنیا، طول امل، هوای نفس، عبرت از گذشته، اهوال مرگ و قیامت و… بوده است.

۴. بهره‌گیری از خطابه

یکی از ابزاری که پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در تبلیغ معارف دینی و بیداری مردم از آن بهره‌برداری می‌کرد، خطابه است.