نظام سیاسی و اداری مسلمانان در صدر اسلام/بخش بیست‌وششم 

صبر و سعه‌ی صدر

آنچه باعث شد تا پیام رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم نفوذ بیشتری در میان مردم و تأثیر ماندگارتری روی دل‌ها داشته باشد، سعه‌ی صدر ایشان بود. پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم بسیاری از راه‌ها را با نیروی صبر پیمود و در راه تبلیغ از حربه‌ی صبر و استقامت بهره وافر برد؛ خدای متعال در قرآن می‌فرماید: «لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوَالِکُمْ وَأَنْفُسِکُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَمِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذًی کَثِیرًا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ؛ یقیناً شما با مال و جان آزمایش خواهید شد. و از کسانی که پیش از شما کتاب آسمانی بر آنها نازل شد و از مشرکان زخم زبان خواهید شنید، و اگر صبر و تقوا پیشه کنید، یقیناً چنین چیزی سبب قوت اراده در کارها است.» (آل‌عمران: ۱۸۶)

در تمام مواردی که قرآن دعوت به صبر کرده است، درباره‌ی دین بوده‌ است.

صفات بارز پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم

پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در راه رساندن وحی الهی از هر گونه تکلفی به دور بود؛ همین امر باعث می‌شد تا فهم مطالب بر مردم آسان گردد و با آغوش باز پذیرای مسایل دین باشند.

پرهیز از تعصبات قومی و فامیلی

یکی از ویژگی‌های پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در تبلیغ دین این بود که در قید گرایش‌های خویشاوندی، گروهی و قومی اسیر نگشت؛ همین آزادگی از وابستگی‌ها باعث شد تا پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم بتواند حقیقت را آنطور که شایسته است، به گوش مخاطبان برساند. با رفتار منطقی و دور از تعصبِ خود با یاران و اطرافیانش، به آنان نشان داد که در مکتب او عصبیت‌های قومی، قبیله‌ای و نژادی جایی ندارد. با پیمان عمومی در مدینه به‌جای پیمان‌های قبیله‌ای به ایجاد امت واحده اقدام کرد و با پیمان اخوت بین مسلمانان این هویت جدید را تثبیت نمود. با انتخاب کارگزاران شایسته و برجسته‌سازی اصحاب مؤمن و لایق از قبائل گوناگون و ملیت‌های مختلف، به آنان الگوی عملی نشان داد. با تکریم بانوان و رعایت حقوق آنان به رفع تعصبات جنسیتی اقدام کرد.

پرهیز از شتابزدگی

از اصول مهمی که پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در دوران بیست‌و‌سه‌ساله‌ی تبلیغش رعایت می‌فرمود، این بود که هرگز کاری را بدون طرح و ارزیابی دقیق انجام نمی‌داد، بلکه با دقت و ژرف‌اندیشی، موقعیت و امکانات را سنجیده و آنگاه به آن اقدام می‌نمود.

صلح حدیبیه یکی از همین موارد بود که نتایج بسیار پرارزشی را به دنبال داشت.

عوامل بیرونی توفیق تبلیغی پیامبر

پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم با شناخت روحیات مخاطبان خود شیوه‌های گوناگونی برای تبلیغ داشت که آن را ارائه می‌داد. بعضی از این شیوه‌ها عبارت است:

الف: حکمت

برخی افراد دارای روحیه‌ای منطقی هستند و مسایل را جز از راه برهان و استدلال و فکر نمی‌پذیرند؛ اینان را نمی‌توان با انگیزش یا مهار احساسات به راه آورد. پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم نیز چنین شیوه‌ای را در بعضی موارد به کار می‌بست. قرآن نیز روش دعوت پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم را این چنین معرفی می‌فرماید:

«لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَإِنْ کَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُبِینٍ؛ به درستی که منت نهاد الله بر مؤمنان آنگاه که برانگیخت در میان آنان پیامبری را از خودشان که می‌خواند بر آنان آیه‌های او را، و پاکشان می‌سازد، و می‌آموزد به آنان کتاب [قرآن] و سنجیده‌کاری را، و همانا بودند پیش از این قطعا در گمراهی آشکارا.» (آل‌عمران: ۱۶۴)

ب: موعظه

یکی از راه‌های دعوت و جلب قلوب، استفاده از موعظه است.

پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم برای جذب افرادی که دارای احساسات و عواطفی جوشان بودند و همچنین بیداری عمومی از موعظه بهره می‌برد.

تفاوت موعظه و حکمت

حکمت تعلیم و موعظه تذکار است. حکمت برای آگاهی و موعظه برای بیداری است. حکمت مبارزه با جهل و موعظه مبارزه با غفلت است. سروکار حکمت با عقل و فکر است و سروکار موعظه با دل و عاطفه است. حکمت یاد می‌دهد و موعظه یادآوری می‌کند. حکمت بر موجودی ذهن می‌افزاید و موعظه ذهن را برای بهره‌برداری از موجودی خود آماده می‌کند، حکمت چراغ و موعظه باز‌کردن چشم است. حکمت برای اندیشیدن است و موعظه برای به خود آمدن. حکمت زبان عقل است و موعظه پیام روح.