نظام سیاسی و اداری مسلمانان در صدر اسلام  بخش بیست‌وپنجم

فَظّ» در لغت به‌معنای کسی است که سخنانش تند و خشن باشد. «غَلیظ القلب» نیز به کسی می‌گویند که سنگدل و درشت‌خوی باشد. از آیه‌ی فوق لزوم عفو و گذشت، مشورت با مردم، عزم و اراده‌ی جدی و توکل به خداوند در مدیریت جامعه نیز فهمیده می‌شود.

ویژگی‌های مبلغ

رفق و مدارا

یکی از عواملی که پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم را ذر امر رسالتش موفق کرد، خلق نیکو و رفتار پر از عطوفت ایشان بود؛ چون ایشان پیام رب‌العالمین را با نرمی و مدارا تبلیغ می‌کرد؛ لذا جاذبه و کشش بیشتری در میان مخاطبان داشت. قرآن دراین‌باره می‌فرماید: «فَبِمَا رَحْمَهٍ مِنَ اللهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللهِ إِنَّ اللهَ یحِبُّ الْمُتَوَکِّلِین؛ [ای پیامبر!] پس به مهر و رحمتی از سوی خدا با آنان نرم‌خوی شدی، و اگر درشت‌خوی و سخت‌دل بودی از پیرامونت پراکنده می‌شدند؛ بنابراین، از آنان گذشت کن و برای آنان آمرزش بخواه، و در کارها با آنان مشورت کن، و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن؛ زیرا خدا توکل‌کنندگان را دوست دارد.» (آل‌عمران: ۱۵۹)

این آیه دربردارنده‌ی برخی دستورات مربوط به شیوه‌ی حکومتداری دینی است. خداوند متعال در آیه‌ی مذکور مهربانی و نرم‌خویی پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم با مردم را رحمتی از جانب خویش بر ایشان دانسته و بر این نکته تأکید نموده است که با بدخلقی و درشتی با مردم، هیچ آیینی در دل‌ها نفوذ نکرده و گسترش نخواهد یافت.

«فَظّ» در لغت به‌معنای کسی است که سخنانش تند و خشن باشد. «غَلیظ القلب» نیز به کسی می‌گویند که سنگدل و درشت‌خوی باشد. از آیه‌ی فوق لزوم عفو و گذشت، مشورت با مردم، عزم و اراده‌ی جدی و توکل به خداوند در مدیریت جامعه نیز فهمیده می‌شود.

در جایی که اساس و مبانی دین ثابت است، نرمش می‌تواند در موفقیت تبلیغ مؤثر باشد؛ به همین جهت وقتی پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم معاذ را برای تبلیغ به یمن روانه می‌سازد، می‌فرماید: «فبشرا ولا تنفرا و یسرا ولا تعسرا؛ مردم را مژده و بشارت دهید و آنان را از خود مرانید‌ و بر آنان سهل و آسان بگیرید نه سخت و دشوار.»

خیرخواهی برای مردم

کسی می‌تواند هادی و مربّی خوبی برای انسان‌ها باشد که نسبت به آنان دلسوز باشد؛ چنانکه پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم سرآمد این ویژگی بودند. رئوف و رحیم از ویژگی‌های پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم است؛ خداوند حضرت را این‌گونه معرفی می‌کند: «لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَریصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنینَ رَؤُفٌ رَحیمٌ؛ قطعاً برای شما پیامبری از خودتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید، به [هدایت‏] شما حریص، و نسبت به مؤمنان، دلسوز مهربان است.» (توبه: ۱۲۸)

همان‌گونه که خداوند در قرآن کریم خود را رئوف و مهربان می‌نامد، پیامبر را نیز این‌گونه معرفی می‌کند، و از آنجایی که یکی از علامت‌های محب واقعی و حقیقی این است که رنج‌های دیگران بر او سخت بوده و برای رفع این رنج‌ها و مشکلات تلاش می‌کند، می‌توان پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم را محب واقعی و رحمت‌خواه واقعی برای امت اسلامی عنوان کرد.

تواضع

پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم ظاهرش با سایر مردم فرقی نداشت و هرگاه شخص غریبی که به حضور مبارکشان می‌رسید، ایشان را در میان جمع نمی‌شناخت و می‌پرسید: کدام‌ یک پیامبر خدایند؟

از ابوذر غفاری روایت شده که «پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم از روی تواضع‌ بدون کوچک‌ترین امتیازی میان اصحاب می‌نشست؛ به طوری که اگر شخص بیگانه‌ای وارد می‌شد، نمی‌دانست که کدامیک از آنها پیامبرند تا اینکه می‌پرسید.»

خداوند در اولین دستور برای آشکارکردن دعوت به پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌فرماید: «وَأَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ. وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ؛ نخست خویشاوندان نزدیک را انذار کن، آنگاه پر و بال رحمت را بر تمام پیروان با ایمانت به تواضع بگستران.» (شعراء: ۲۱۴)

این فروتنی و عدم ابراز انانیّت و منیّت از روش‌های مهم تبلیغی پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم محسوب می‌شود.

مرحله‌ای و گام‌به‌گام

اگر پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم تمام مطالب را یک‌باره با مخاطبان خود در میان می‌گذاشت، هرگز نمی‌توانست انتظار نتیجه‌ای را داشته باشد؛ ازهمین‌رو، دعوت پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم به چند مرحله تقسیم شده و این براساس مقتضای حال مردم بوده‌ است؛ برخی احکام به‌صورت تدریج نازل شده یا کم‌کم حرام قرار داده شده‌ است؛ مانند: شرب خمر.

پشتکار و اراده

پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم پس از آن که پیام توحید خویش را به گوش مردم رساند، هیچگونه سازشی را در این مسیر روا ندانست.

استقامت و تداوم آموزش و نظارت مستمر باعث موفقیت پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم شد. او در تمام لحظات زندگانی لحظه‌ای از تأکید بر رسالت خویش غافل نشد و به هیچ قیمتی دست از مسیری که در پیش گرفته بود، برنداشت؛ دخترانش طلاق داده شد، سه سال در شعب ابی طالب در محاصره اقتصادی قرار داشت، سنگ باران شد، دیوانه خوانده شد، اما بازهم به مسیر دعوت خود ادامه داد.

ادامه دارد… .