نظام سیاسی و اداری مسلمانان در صدر اسلام/بخش بیست‌وچهارم

تبلیغات یکی از مهم‌ترین پایه‌های تمدن بشری محسوب می‌شود که در طول تاریخ به شکل‌های مختلف از آن استفاده شده است. پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم نیز برای ابلاغ رسالت و تبلیغ تعالیم اسلام اسلوب ویژه‌ای به کار بسته و در پیش گرفت؛

نظام اداری

ابن‌عساکر در تاریخ دمشق تعداد کاتبان پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم را ۲۳ تن ذکر کرده‌ است که وظایف برخی از آنان به شرح ذیل می‌باشد:

علی‌بن ابی‌طالب، عثمان‌‌بن عفان، ابی ابن کعب، زیدبن ثابت، معاویه‌بن ابی‌سفیان، جابربن سعیدبن عاص، علاءبن الحضرمی و حنظله‌بن ربیع رضی‌الله‌عنهم از جمله کاتبانی بودند که در زمان پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم آیات قرآن را می‌نوشتند. زیدبن ثابت و ابی ابن کعب رضی‌الله‌عنهم مسئولیت نامه‌نوشتن به پادشاهان و سران قبائل را به عهده داشتند. برخی نیز مسئول ثبت و جمع‌آوری اموال بیت‌المال بودند‌. حذیفه‌بن یمان رضی‌الله‌عنه و دیگران مسئول ثبت آمار صحابه بودند. ابن‌عباس وقایع و گزارش‌ها را ثبت می‌کرد‌. امام ابوداود حدیثی را از عوف‌بن مالک روایت می‌کند که هرگاه غنایم یا درآمدی می‌رسید، پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم همان روز تقسیم می‌کرد. به متأهلان دو سهم و به مجردها یک سهم می‌داد. این نشانه‌ی ثبتِ بخشش‌ها به افراد است.

در ابن‌سعد آمده است: پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم تمیم‌بن خزاعی راضی‌الله‌عنه را در سال فتح مکه مسئول تجدید انصاب حرم کرد؛ این دلالت بر آن دارد که در زمان ایشان انجینیرانی وجود داشته‌اند. باتوجه به آنچه گذشت، معلوم شد نظام اداری اسلام در زمان پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم بنیاد نهاده شده و یک نظامی منظم براساس توانایی و شایستگی بوده است.

تبلیغات

تبلیغات یکی از مهم‌ترین پایه‌های تمدن بشری محسوب می‌شود که در طول تاریخ به شکل‌های مختلف از آن استفاده شده است. پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم نیز برای ابلاغ رسالت و تبلیغ تعالیم اسلام اسلوب ویژه‌ای به کار بسته و در پیش گرفت؛ چنانکه انواع تبلیغات آنحضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم را می‌توان در عناوین زیر خلاصه نمود: هدف باوری، پایداری، پیشگامی در عمل، مداراکردن با مردم، عشق به هدایت، فرصت‌شناسی، مخاطب‌شناسی، زمینه‌سازی، نمایش زیبایی‌ها، تکریم مخاطبان و استفاده از نیروهای شایسته.

همین امر سبب پیشرفت حقیقی و نفوذ اسلام در دل‌ها شد و دین پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم را جاودانه نمود؛ بدون اینکه نیاز به بهره‌گیری از شیطنت‌ها و خلاف‌ورزی‌های شرعی باشد که بعضی‌ها مرتکب می‌شوند.

پیامبران از حضرت آدم تا حضرت خاتم علیهم‌السلام از جانب خداوند مبعوث شدند تا انسان‌ها را از ظلمت و جهل به نور علم و هدایت و از تنگنای طبیعت به وادی بی‌انتهای معنویت و از ظلم و شقاوت به عدل و کرامت و از پرستش بت‌ها به عبادت خدا و از اطاعت اغیار و اشرار به استجابت اولیا و رسولان رهنمون شوند. پیام الهی پیامبران با توجه به شرایط اجتماعی و فرهنگی جوامع بر سه محور توحید، نبوت و معاد پایه‌گذاری شده‌ است؛ زیرا یکی از اصول مهم تربیتی واقع‌بینی است که باید همیشه در محراق توجه قرار داشته باشد. در هر تبلیغ کارآمد و مؤثر در آغاز باید ویژگی‌های مخاطب را به‌خوبی شناخت؛ آنگاه با رفع موانع و به‌کارگیری عوامل مؤثر و مراقبت مستمر، زمینه‌ی پیشرفت معارف دینی را فراهم آورد.

پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در میان عرب رشد و نمو کرده و با اوضاع جامعه آشنا و از معیارها و امور مورد توجه آنها باخبر بود؛ همین امر باعث شد تا پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم بتواند زمینه‌ی مناسب بیان مطالب خود را مهیا کند.

در اینجا به پاره‌ای از روش‌هایی که پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم به کار بست تا بتواند در دل مخاطب زمینه‌سازی کند، اشاره می‌شود:

مهم‌ترین آنها عبارتند از:

اول: شناخت ظرفیت مخاطبان و آمادگی آنان؛

باید دانست که همه‌ی مخاطبان از چنان ظرفیتی برخوردار نیستند که در وهله‌ی نخست دعوت، پاسخ مثبت دهند؛ پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم نیز با توجه به همین نکته اقدام به تبلیغ فرمود. اذیت‌وآزارهای فراوانی را به جان خرید و از دعوت به اسلام دست بر نداشت. همچنین افراد از ظرفیت‌ها و استعدادهای متفاوتی بهره‌مندند؛ لذا پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم با عنایت کامل به میزان پذیرش و استعداد هر فرد، دعوت خود را ابلاغ می‌فرمود؛ چون تبلیغی که از انعطاف برخوردار نباشد، ناکارآمد و ملال‌آور است.

دوم: ارتباط سازنده با همه‌ی اقشار و جاذبه‌ی قوی؛

حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌وسلم با اقشار مختلف و همه‌ی گروه‌های سنی ارتباط داشت.

دعوت پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم پیر و جوان، زن و مرد، فقیر و غنی و باسواد و بی‌سواد را شامل می‌شد؛ چنانکه قرآن در‌این‌باره می‌فرماید: «وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَهً لِلْعَالَمِینَ» «هُدًی لِلنَّاس‌» «وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّهً لِلنَّاسِ بَشِیرًا وَنَذِیرًا وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُون» «تَبَارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعَالَمِینَ نَذِیرا»

سوم: استفاده از روش‌های مناسب؛

روش هدایت پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم برای همه‌ی گروه‌ها و طبقات یکسان نبوده و هر گروه یا فردی را به شیوه‌ی خاصی دعوت می‌کرد؛ گاه فردی با یک جرقه هدایت می‌شد و گاه موج و تلاطمی شدید برای دعوت ضرورت داشت. برای دعوت اهل کتاب روی مشترکات تأکید و کافران را به تفکر و تأمل و خردورزی دعوت می‌فرمود.

چهارم: توجه به نیازهای بشری و زمینه‌ی مناسب ابلاغ؛ هر فرد آن هنگام تعادل و توازن خویش را باز می‌یابد که نیازهای جسمی و روحی او تأمین شده باشد؛ چنانکه قرآن‌کریم می‌فرماید: «فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَیْتِ» «الَّذِی أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ»

این آیه شاهد این مطلب است که خداوند با عنایت به رفع دو نیاز طبیعی بشر امر به پرستش می‌کند؛ قلب آدمی در میان دو حالت میل و رغبت و اکراه و تنفر در تلاطم و نوسان است.

از در میل و رغبت وارد شوید؛ چرا که روح و روان آدمی از کنار ناخوشی‌ها با نگاه عاقل اندر سفیه می‌گذرد.