نظام سیاسی و اداری مسلمانان در صدر اسلام/بخش بیست‌وسوم

ابزار جنگ

در حقوق بین‌الملل به برخورد میان دو یا چند دولت که در آن، اقدامات نیروهای مسلح طرفینِ درگیر خشونت‌آمیز تلقی شوند، به جنگ و نبرد تعریف می‌شود. هرچند این تعریف شامل جنگ میان افراد و قبایل نمی‌شود، چون مصداق دولت نیستند؛ ولی از آنجا که از دیرباز جنگ و گریز وجود داشته است، می‌توان تعریف فوق را با حذف دولت مصطلح امروزی به حاکمیت‌های قرون گذشته نیز تعمیم داد و براساس آن، رفتار مبتنی بر جنگ پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم را بررسی کرد.

پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم هرچند در ابلاغ رسالت خویش اصل را بر دعوت مسالمت‌آمیز گذاشته بود، اما در پاره‌ای از مواقع به سبب شرایط خاصِ سیاسی و اجتماعی شیوه‌ی مسالمت‌آمیز دعوتِ آنحضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم به جنگ و شیوه‌ی قهرآمیز منجر و تبدیل می‌شد؛ مانند رفتار پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در قبال سران قریش که به مخالفت شدید با آنحضرت برخاسته بودند‌.

با بررسی آیات مربوط به جنگ به‌خوبی می‌توان دریافت که این رفتار رفتار دفاعی بوده است نه تهاجمی؛ چراکه پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در طول سیزده‌ی سال اقامت خویش در مکه از اصل دعوت بهره جسته و در این راه علیرغم اذیت‌وآزار مشرکان، از شیوه‌های دیگر استفاده نکرد. پس از بیعت بخشی از مردم مدینه در عقبه‌ی اولی و ثانی، مسلمانان از هر لحاظ نیرومند شدند و پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم با مهیاشدن شرایط زمانی و مکانی و هجرت از مکه به مدینه، از سوی خداوند دستور مقابله با کفار قریش و استفاده از رفتارهای مبتنی بر دفاع را دریافت کرد؛ چنانکه آیه‌ی زیر نازل شد:

«أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقٰاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اَللّٰهَ عَلىٰ نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ؛ به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل می‌شود، به سبب ظلمی که بر آنان رفته، اجازه‌ی جنگ و جهاد داده شد. و به‌راستی الله بر یاریِ آنان تواناست.» (حج: ۳۹)

رخصت دفاع و مقابله با دشمنان اسلام به جنگجویان داده شد؛ چرا که آنان از دشمن سخت ستم دیدند و ظلم چشیدند و خداوند بر یاری آنان قادر و تواناست.

به هر حال، از آیات قرآن کریم چنین استفاده می‌شود که جنگ در مکتب اسلام تجویز شده و پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم نیز آن را به‌عنوان یک رفتار عقلانی و یک ابزار مؤثر در روابط خارجی پذیرفته و از آن بهره جسته است؛ ولی دارای شرایط و قواعد خاصی است که می‌توان آن را در چند بند ذیل خلاصه کرد:

الف. در اکثر آیات قرآن‌کریم جهاد و قتال با کفار و مشرکان مقید به قید «فی سبیل الله» شده است؛ به این معنا که خیر، صلاح و رحمت برای همگان می‌باشد و در نهایت تعبد و فرمانبری از خالق یکتا صورت بگیرد.

ب. باید با کسانی که معترض و مهاجمند مبارزه و جهاد کرده شود؛ آیه‌ی شریفه‌ی «وَ قٰاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّٰهِ اَلَّذِینَ یُقٰاتِلُونَکُمْ وَ لاٰ تَعْتَدُوا إِنَّ اَللّٰهَ لاٰ یُحِبُّ اَلْمُعْتَدِینَ؛ و در راه الله با کسانی که با شما می‌جنگند، پیکار نمایید و تجاوز و تعدّی نکنید؛ همانا الله، تجاوزکاران را دوست ندارد.» (بقره: ۱۹۰) مقید به همین معناست که جهاد در حقیقت دفع و رفع تهاجم است با کسانی که فتنه و آشوب بر می‌انگیزند و خلق خدا را به انحراف می‌کشند و به حقوق و حدود تجاوز می‌کنند.

همچنین در آیه‌ی دیگر فرموده است: «وَ قٰاتِلُوهُمْ حَتّٰى لاٰ تَکُونَ فِتْنَهٌ؛ و با مشرکان بجنگید تا هیچ فتنه‌ای باقی نماند.» (بقره: ۱۹۳)

و در نهایت مؤمنان و پیروان پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم برای استقرار قانون و تحکیم حکومت الله مبارزه می‌کنند؛ چنانکه خداوند متعال فرموده است: «وَیَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ فَإِنِ اِنْتَهَوْا فَلاٰ عُدْوٰانَ إِلاّٰ عَلَى اَلظّٰالِمِینَ؛ و دین مختص الله گردد. و اگر بازآمدند، بدانید که تعدی جز بر ستمگران روا نیست.» (بقره: ۱۹۳)

نتیجه‌گیری

نقش اسلام در حوزه‌ی دیپلماسی و رفتار سیاسی بسیار برجسته است. پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم به‌عنوان آخرین سفیر الهی در این زمینه اقدامات ارزنده‌ای انجام ‌داده‌ است. دیپلماسی فعال ایشان از نوادر تاریخِ روابط بین‌الملل به شمار می‌رود. ارسال نامه‌ها و اعزام سفیران به نزد سران کشورهای دیگر و به‌خصوص امپراتوری‌های بزرگ آن زمان تعجب‌برانگیز است.

سیره و رفتار سیاسی پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در زمینه‌‌ی دیپلماسی، چگونگی فرستادن و پذیرفتن سفیران و رعایت حقوق دیپلماتیک می‌تواند برای جوامع انسانی به ‌ویژه کشورهای اسلامی الهام‌بخش باشد.

در بررسی دیپلماسی و رفتار سیاسی در اسلام با شیوه‌های مناسب و متفاوت از برخوردهای سیاسی آشنا می‌شویم که برخلاف آنچه امروز متداول است، توأم با صداقت، صراحت، سادگی، عدم تظاهر به قدرت، قاطعیت، دلیری و شجاعت آمیخته است و دانستن و بررسی چنین شیوه‌ای می‌تواند از اهمیت ویژه برخوردار باشد. با‌توجه‌به این ویژگی‌هاست که ضرورت و اهمیت بررسی جایگاه دیپلماسی و رفتار سیاسی در اسلام دوچندان می‌گردد.

از مباحث ذکرشده برای جوامع جهانی و به‌‌ویژه کشورهای اسلامی نتایجی حاصل کرده‌ایم که عبارتند از:

۱. شناخت سیره‌‌ی سیاسی پیامبر اسلام در رابطه با رفتار سیاسی با بیگانگان؛

۲. شناخت ضوابط، معیارها و اصول دیپلماسی اسلام از گفتار و عمل پیامبر اسلام که سند و ضابطه‌ی اسلامی است؛ به این معنا که عمل پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم از یک‌سو تجربه و راهنماست و از سوی دیگر مستند تشخیص ضوابط اسلامی؛

۳. به‌دست‌آوردن رهنمودهایی برای تصحیح روش‌هایی که احیاناً در سیاست خارجی کشورهای اسلامی به تبعیت از عرف بین‌المللی به‌ کار گرفته می‌شود که در نهایت می‌توان از آنها برای اسلامی‌ترکردن شیوه‌های اجرایی سیاست خارجی در کشورها بهره گرفت و شیوه‌های اجرایی موجود در جهان اسلام را تصحیح کرد؛

۴. آشنایی با وجوه ضعفی که در عملکرد دولت‌های به اصطلاح اسلامی در روابط بین‌المللی دیده ‌می‌شود و مقایسه‌ی آن با سیره‌‌ی پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم که خودبه‌خود این نتیجه را دربرخواهد داشت که این کشورها تا چه میزان اسلامی هستند.