ماه رمضان از نگاه تاریخ اسلام

حبیبی سمنگانی

ماه رمضان؛ ماه نزول قرآن، ماه برکات و تجلیات و فصل بهار مؤمنان است. آیات متعدد قرآنی و احادیث زیادی نبوی بیانگر فضیلت و عظمت این ماه رحمت، مغفرت و نجات است. پیامبر اسلام – صلی الله علیه و سلم – فرموده است که اگر امت من اهمیت رمضان را بداند، آرزو می کند تمام سال رمضان باشد. از همینست که بعضی بزرگان با دیدن ماهتاب عید، برای رمضان بعدی انتظار می کشیدند. رمضان شبی را به نام «لیله القدر» با خود دارد که پروردگار جهانیان از هزار ماه بهتر خوانده است. مدحت رمضان را هرگز نمی توان به این چند جمله مختصر نمود. شاعری چه زیبا گفته است :

هذا الذی کانت الایام تنتظر – فلیوف لله اقوام بما نذروا

در سطور ذیل می کوشیم اهمیت، حیثیت و واقعات ماه رمضان را از نگاه تاریخ مشاهده بکنیم. دامان تنگ مقاله ظرفیت این را ندارد که تمام ماجراهای تاریخی ماه رمضان را حتی به گونه اجمالی در خود جا دهد، بناءً مطالب محدود و مختصری را تحت چند عناوین ویژه گردهم آورده ایم.

رمضان ماه نزول قرآن و کتب سماوی:

ماه رمضان تنها ماه نزول قرآن نیست، بلکه در مسند احمد به روایت واثله بن الاسقع – رضی الله عنه – آمده است که صحایف ابراهیم – علیه الصلوه و السلام – به تاریخ اول ماه رمضان، تورات به تاریخ ششم ماه رمضان، زبور به تاریخ دوازدهم و انجیل به تاریخ سیزدهم رمضان نازل شده است.

حضرت جبرئیل – علیه السلام – به تاریخ ۲۱ رمضان سال بعثت با اولین وحی نزد سرور کائنات – صلی الله علیه وسلم – در غار حرا تشریف آورد. اولین وحی که بر پیامبر اکرم – صلی الله علیه و سلم – نازل شد، بنا بر روایات معتبر آیات ابتدایی «سوره العلق» و بنا بر بعضی روایات دیگر «سوره فاتحه» بود.

در روایت بخاری شریف آمده است که جبرئیل – علیه السلام – در دو رمضان اخیر زندگی پیامبر اسلام – صلی الله علیه وسلم – قرآن مجید را با ترتیب جدید از آنحضرت –  صلی الله علیه وسلم – شنید. آن ترتیب را «ترتیب توقیفی» گفته می شود و ما قرآن را به همان ترتیب می خوانیم.

رویدادهای تاریخی:

• روزه، رکن سوم اسلام است. روزه در ماه شعبان سال دوم هجری بر مسلمان ها فرض شد و مسلمان ها به تاریخ اول رمضان آن سال روزه گرفتند.
• به تاریخ ۱۲ رمضان سال اول هجری، رسول الله – صلی الله علیه و سلم – پس از هجرت مدینه، ۴۵ مهاجر و ۴۵ انصاری را برای یکدیگر برادر ساخته و درمیان آن ها رشته مواخات یعنی برادری قائم نمود. بعضی مؤرخان می نویسند که این واقعه پنج ماه بعد از هجرت در جریان تعمیر مسجد نبوی و بعضی ها می گویند که بعد از تعمیر مسجد نبوی صورت گرفت. مؤرخان در مجموع نام های یکصد و سی نفر را که درمیان شان مواخات صورت گرفته بود محفوظ کرده اند. به این اساس، مواخات درمیان ۶۵ مهاجر و ۶۵ انصاری صورت گرفته است.
• به تاریخ ۱۷ رمضان سال ۲ هجری، غزوه بدر درمیان لشکر ۳۱۳ نفری مسلمان ها به سرکردگی پیامبر اسلام – صلی الله علیه و سلم –  و لشکر هزار نفری مشرکان قریش به سرکردگی ابوجهل در میدان بدر (در هشتاد کیلومتری مدینه منوره) رخ داد و مسلمان ها درین جنگ پیروز شدند. ۷۰ نفر از مشرکان قریش به شمول ابوجهل کشته و ۷۰ نفر دیگر شان اسیر شدند و تنها ۱۴ تن اصحاب کرام – رضی الله عنهم اجمعین – به شهادت رسیدند.
• به تاریخ ۲۰ رمضان سال ۸ هجری، مکه مکرمه فتح شد.
• به تاریخ ۲۵ رمضان ۸ هجری، رسول الله – صلی  الله علیه وسلم – پس از فتح مکه، سریه ای را به سرکردگی خالد بن ولید – رضی الله عنه – برای شکستن مجسمه عزی به طائف فرستاد. سریه دسته از لشکر و نیز جنگی را گفته می شود که رسول الله – صلی الله علیه و سلم – دران به نفس نفیس شرکت نکرده باشد، بلکه لشکری را به سرکردگی کسی دیگری فرستاده باشد.
• به تاریخ ۲۹ رمضان سال ۱۳ هجری، مسلمان ها به سرکردگی مثنی بن حارثه – رحمه الله – در منطقه بویب (عراق) لشکر ساسانی های فارس را شکست دادند.
• به تاریخ ۱۳ رمضان سال ۱۵ هجری، عمر فاروق – رضی الله عنه – بعد از فتح فلسطین از سوی مسلمان ها، به فلسطین رسید و کلید شهر قدس را در تصرف خود درآورد.
• به تاریخ ۲۳ رمضان سال ۳۱ هجری، یزدگردِ سوم، سی و چهارمین و آخرین بادشاه ساسانی ها کشته شد و سلطنت ۴۲۶ سالهء ساسانی ها در ایران از بین رفت. سلطنت ساسانی ها به امپراتوری فارس نیز یاد می شود.
• به تاریخ ۳ رمضان سال ۳۷ هجری «معاهده تحکیم» درمیان علی و معاویه – رضی الله عنهما – در منطقه دومه الجندل صورت گرفت. این سعی بود برای صلح در جریان جنگ صفین، اما ناکام شد. دومه الجندل شهر تاریخی است در ایالت الجوف، عربستان سعودی.
• به تاریخ ۲۹ رمضان سال ۹۲ هجری، درمیان لشکر مسلمان ها به سرکردگی طارق بن زیاد – رحمه الله – و لشکر گوت ها درگیری صورت گرفت. مسلمان ها درین جنگ پیروز شدند و راه ورود اسلام به اسپانیا هموار شد.
• به تاریخ ۲ رمضان سال ۱۳۲ هجری خلافت اموی سقوط کرد و خلافت عباسی آغاز شد. قابل ذکر است که خلافت اموی بعد از خلافت راشده دومین خلافت اسلامی بود و – از ۴۱ هجری تا ۱۳۲ هجری – ۹۱ سال دوام کرد. هرچه خلافت عباسی که سومین خلافت مسلمان ها بود – از ۱۳۲ هجری تا ۶۵۶ هجری – در مجموع ۵۲۴ سال دوام کرد.
• به تاریخ ۱۴ رمضان سال ۳۵۹ هجری، سنگ بنیاد جامعه ازهر (مصر) از سوی معز لدین الله، خلیفه چهارم سلطنت فاطمی گذاشته شد و ساختمان مسجد ازهر در ماه رمضان ۳۶۱ هجری تکمیل شد.
• به تاریخ ۱۴ رمضان سال ۶۷۰ هجری، امام نووی – رحمه الله – کتاب مشهور خود «ریاض الصالحین» را تکمیل نمود.

مشاهیر مسلمانان که در رمضان به دنیا آمدند:

• امام حسن – رضی الله عنه، نواسه رسول الله – صلی الله علیه و سلم – و پسر حضرت علی و حضرت فاطمه – رضی الله عنهما – به تاریخ ۱۵ رمضان سال ۳ هجری به دنیا آمد.
• امام ابن زهری – رحمه الله – محدث، فقیه و مؤرخ مشهور به تاریخ ۱۸ رمضان سال ۵۰ هجری در مدینه به دنیا آمد و در رمضان سال ۱۲۳ یا ۱۲۴ هجری در مدینه وفات نمود. او شاگرد انس بن مالک – رضی الله عنه – و استاد عبدالرحمن اوزاعی – رحمه الله –  بود.
• جعفر صادق – رحمه الله – که از تبع تابعین و ائمه مجتهدین بود به تاریخ ۸ رمضان سال ۸۳ هجری چشم به جهان گشود. فقه جعفریهء اهل تشیع به جعفر صادق – رحمه الله – منسوب است و شیعه های اثنا عشریه او را ششمین امام خود می دانند. امام ابوحنیفه و امام مالک – رحمهما الله – از او احادیث روایت کرده اند. مادر او دختر نواسه ابوبکر صدیق – رضی الله عنه – بود.
• عبدالرحمان الداخل، اولین خلیفه اموی در اندلس به تاریخ ۵ رمضان سال ۱۱۳ هجری در نزدیکی دمشق به دنیا آمد.
• احمد بن طولون، والی مصر در دوران خلافت عباسی به تاریخ ۲۳ رمضان ۲۲۰ هجری در بغداد به دنیا آمد. او سپس از خلافت عباسی فاصله گرفته بود و دولت طولونی را در سال ۲۵۴ هجری در مصر و شام پایه گذاری کرد.
• امام ابن حزم، محدث، مؤرخ، فقیه، شاعر و فیلسوف مشهور اندلس به تاریخ ۳۰ رمضان سال ۳۸۴ هجری در شهر قرطبه، پایتخت اندلس به دنیا آمد. او از علمای مشهور اهل ظواهر بود و تعداد تصانیف او به چهار صد می رسد. نقاط العروس فی تواریخ الخلفاء و جمهره انساب العرب از تصانیف مشهور اوست. نیز «المحلی» کتاب بلند پایه او در فقه الحدیث است.
• امام فخر الدین رازی – رحمه الله – مفسر، محدث، فقیه، فیلسوف و متکلم مشهور جهان اسلام به تاریخ ۲۵ رمضان سال ۵۴۴ هجری در شهر ری (ایران) به دنیا آمد. تفسیر الکبیر و جامع العلوم از کتاب های عمده اوست. به ویژه تفسیر الکبیر اهمیت ویژه ای در علم الکلام و تفاسیر عقلانی دارد. او شافعی بود و تفسیر خود را زمانی که در یکی از مدارس هرات (افغانستان) تدریس می کرد نوشته است. او در تفسیر الکبیر به شدت بر معتزله، جبریه، قدریه و رافضیه رد کرده است.
• ابن خلدون حضرمی، تاریخ نویس و جامعه شناس نامدار جهان اسلام به تاریخ اول رمضان ۷۳۲ هجری در تونس به دنیا آمد. «کتاب العبر، ودیوان المبتدأ والخبر فی أیام العرب والعجم والبربر، ومن عاصرهم من ذوی السلطان الأکبر» کتاب او در رشته تاریخ است و به تاریخ ابن خلدون شهرت دارد. «مقدمه ابن خلدون» که جزو تاریخ ابن خلدون است کتاب مستقل و نخستین تصنیف منظم علمی در فن تاریخ شمرده می شود و ازین سبب ابن خلدون را بانی فلسفه تاریخ گفته می شود.
• قاضی القضاه علامه بدرالدین عینی، مصنف عمده القاری (شرح صحیح البخاری) به تاریخ ۱۸ رمضان ۷۶۲ هجری در مصر به دنیا آمد. او فقیه مشهور فقه حنفی بود و شرحی به نام البنایه بر هدایه در ۶ جلد، مبانی الاخبار فی شرح معانی الاثار، طبقات الفقهاء، الجوهره السنیه فی تاریخ الدوله المؤیدیه و ده ها کتاب دیگر نیز نوشته است.

مشاهیر مسلمانان که در ماه رمضان از دنیا رحلت نمودند:

• ام المؤمنین خدیجه – رضی الله عنها – به تاریخ ۱۰ رمضان سال دهم بعثت وفات نمود. تمام اولاد پیامبر اسلام – صلی الله علیه وسلم – که به سن شعور رسیدند از بطن بی بی خدیجه – رضی الله عنها – بودند.
• رقیه – رضی الله عنها – دختر پیامبر – صلی الله علیه و سلم – و زوجهء عثمان غنی – رضی الله عنه – به تاریخ ۱۷ رمضان سال دوم هجری وفات نمود. رقیه – رضی الله عنها – ذات الهجرتین لقب داشت. زیرا او دوبار هجرت نمود، بار اول به حبشه و بار دوم به مدینه.
• خالد بن ولید – رضی الله عنه – به تاریخ ۱۸ رمضان سال ۲۱ هجری در حمص (شام) وفات نمود. رسول الله –  صلی الله علیه و سلم – او را سیف الله لقب داده بود. خالد بن ولید – رضی الله عنه – در بیشتر استقامت های عرب، عراق، شام و ایران سپاه اسلام را قیادت نمود و در هر معرکه که سهم گرفت پیروز شد. او با وصف اینکه بخش اعظم عمر خود را در میادین جنگ سپری کرده بود در بستر وفات نمود.
• حضرت علی – کرم الله وجهه – پسر کاکا و داماد رسول  الله – صلی الله علیه و سلم – و خلیفه چهارم مسلمان ها به تاریخ ۱۹ رمضان سال ۴۰ هجری بدست یکتن از خوارج «عبدالرحمن ابن ملجم» در مسجد کوفه در اثنای نماز توسط شمشیر زهرآلود زخمی شد و دو روز بعد به تاریخ ۲۱ رمضان در وقت نماز صبح به شهادت رسید. خوارج کسانی بودند که پس از واقعه تحکیم در جنگ صفین، از علی – کرم الله وجهه – جدا شدند و به دشمنی صحابه کرام – رضی الله عنهم اجمعین – پرداختند.
• فاتح مصر عمرو بن العاص – رضی الله عنه – به تاریخ ۳۰ رمضان سال ۴۴ هجری در مصر وفات نمود.
• ام المؤمنین عائشه – رضی الله عنها – به تاریخ ۱۷ رمضان سال ۵۷ یا ۵۸ هجری در مدینه منوره از دنیا رحلت نمود. در علم الحدیث، پس از ابوهریره – رضی الله عنه – بیشترین احادیث از عائشه صدیقه – رضی الله عنها – روایت شده است.
• تابعی مشهور سعید بن جبیر – رحمه الله – به تاریخ ۱۱ رمضان سال ۹۵ هجری در کوفه وفات نمود. او از ائمه کبار تابعین بود.  امام محمد بن اسماعیل البخاری – رحمه الله – ، مصنف «صحیح البخاری» به تاریخ ۳۰ رمضان ۲۵۶ هجری در سمرقند (ازبکستان) به سن ۶۲ سالگی وفات نمود. کتاب او «الجامع الصحیح» مشهور به صحیح البخاری، به عنوان اصح الکتب بعد کتاب الله یاد می شود. امام بخاری – رحمه الله – برای تدوین و تصنیف این کتاب به کشورهای زیادی سفر کرد و از هشتاد هزار نفر احادیث جمع آوری نمود. او تقریبا ششصد هزار احادیث صحیح و غیر صحیح را متنا و سنداً حفظ نموده بود.
• محدث و مفسر مشهور محمد بن ماجه – رحمه الله – به تاریخ ۲۲ رمضان ۲۷۳ هجری در قزوین (ایران) وفات نمود. کتاب او «سنن ابن ماجه» شامل صحاح سته است. او تفسیر قرآن و تاریخ قزوین نیز نوشته بود، اما هر دو کتاب هیچگاه یافته نشد.
• بو علی سینا از مفکران، فیلسوفان و طبیبان بزرگ جهان اسلام که به شیخ الرئیس شهرت داشت و بانی طب جدید شمرده می شود به تاریخ اول رمضان ۴۲۸ هجری به سن ۵۸ سالگی در همدان (ایران) چشم از جهان بست. کتاب «القانون فی الطب» و «الشفاء» دو اثر مشهور اوست که شهرت لافانی و جهانی دارد و در دانشگاه های امروزی غرب نیز ازان استفاده می شود. القانون فی الطب بعد از انجیل دومین کتابی است که در اروپا به چاپ رسید و از مهم ترین آثار اطبای جهان قدیم است.
• امام ابو الفرج ابن جوزی، مفسر، محدث و مؤرخ مشهور به تاریخ ۱۲ رمضان سال ۵۹۷ هجری در بغداد وفات نمود. او فقیه حنبلی مذهب بود و بیش از دو و نیم صد کتاب نوشته بود. زادالمسیر فی علم التفسیر، تلبیس ابلیس، سیرت و مناقب عمر بن العزیز، کتاب الاذکیاء و هادی الارواح الی بلاد الافراح چندی از تصانیف اوست.
• قطب الدین شیرازی، از علمای ممتاز و نامدار علوم حکمت و فلسفه، ریاضی، طبی و نجوم به تاریخ ۲۴ رمضان ۷۱۰ هجری در تبریز (ایران) وفات نمود. او شاگرد خواجه نصیر الدین طوسی بود و کتاب قانون ابن سینا را شرح و تحریر اقلیدوسِ خواجه نصیر الدین طوسی را ترجمه کرده بود. نیز کتابی به نام «نهایه الادراک فی درایه الافلاک» در علم نجوم نوشته شد.
• ابن خلدون که مشخصات اجمالی او قبلا بیان شد به تاریخ ۲۸ رمضان ۸۰۸ هجری در قاهره (مصر امروزی) وفات نمود.
• میرزا الغ بیگ، نواسه امیر تیمور لنگ به تاریخ ۹ رمضان المبارک ۸۵۳ هجری کشته شد. او ماهر فلکیات و ریاضی دان بود و رصد خانه بزرگی در سمرقند ساخته بود. تحقیقات او در مورد بعضی سیاره های نظام شمسی تفاوت چندانی با تحقیقات امروزی ندارد.
• عبدالمجید ثانی (۳۷مین و آخرین خلیفه خلافت عثمانی) به تاریخ ۴ رمضان سال ۱۳۶۳ هجری، در دوران تبعید در پاریس (فرانسه) وفات نمود. خلافت عثمانی آخرین خلافت مسلمان ها در روی زمین بود که بیش از هفت قرن – از ۶۹۸ هجری تا ۱۳۴۱ هجری – دوام کرد. این خلافت که شاهد عروج و زوال طولانی مدت بود، ساحه حاکمیت آن در دوران عروج مناطق زیادی از قاره های آسیا، اروپا و افریقا را احاطه کرده بود. گفته می شود که چهل کشور فعلی جهان یکزمان بخشهای از خلافت عثمانی بودند.