تغییرات قدرت در جنوب آسیا

افزایش روابط بین هند و امارت اسلامی افغانستان، و همچنین بین پاکستان و بنگلادش به نظر می‌رسد که فصل جدیدی از رقابت‌های سیاسی را در منطقه ایجاد کرده است که از هر زمان دیگری پیچیده‌تر به نظر می‌رسد. در این اواخر، تغییرات مهمی ابتدا در افغانستان و سپس در بنگلادش رخ داده است که به ویژه برای افغانستان و هند، پیشرفت‌های دیپلوماتیک قابل توجهی را به همراه داشته است.

در سال ۲۰۲۱ جنوب آسیا شاهد پایان طولانی‌ترین جنگ خود، یعنی اشغال افغانستان به رهبری ایالات متحده و متحدان غربی‌اش بود. همچنین سال گذشته حکومت ۱۵ ساله شیخ حسینه، نخست‌وزیر بنگلادش که طولانی‌ترین دوره حکومت در منطقه بود، به پایان رسید.

این تغییرات منجر به دو پیشرفت دیپلوماتیک قابل توجه شد که اولین آن‌ها تعامل بین هند و ا.ا.ا و دومین آن‌ها بهبود روابط بین بنگلادش و پاکستان بود، اگرچه این روابط هنوز در مراحل اولیه است.

پس از تسلط امارت اسلامی بر کابل در سال ۲۰۲۱ میلادی مقامات هندی با مقامات کابل دیدارهایی انجام دادند. پس از بازگشایی محدود سفارت هند در کابل در سال ۲۰۲۲، در نوامبر ۲۰۲۴ دولت افغانستان اکرم الدین کامل را به عنوان سرپرست‌کونسل هند در بمبی منصوب کرد که نشان‌دهنده تمایل هند به تعامل با دولت افغانستان است.

مدتی قبل، یک دیپلومات ارشد وزارت امور خارجه هند، وکارم مسری با امیرخان متقی، وزیر امور خارجه افغانستان در امارات متحده عربی دیدار کرد و در مورد مسائل امنیتی و اقتصادی گفتگو کردند.

تعامل سطح بالای افغانستان با هند از این جهت قابل توجه است که به نظر می‌رسد طالبان در دوران اشغال و قبل از آن، روابط بهتری با پاکستان، رقیب هند داشتند اما با پایان جنگ در افغانستان، دولت پاکستان موقعیت و اعتماد خود را در مقابل امارت اسلامی از دست داد و روابط دو جانبه بین این دو کشور نیز تیره شد.

هند این تنش‌ها را فرصتی مناسب برای پیگیری منافع خود در افغانستان می‌داند و می‌خواهد اطمینان حاصل کند که خاک افغانستان نه تنها علیه آن‌ها استفاده نمی‌شود، بلکه برای تقویت مسیرهای تجاری و ارتباطی با ایران و آسیای مرکزی نیز به کار گرفته می‌شود.

از سوی دیگر محمد یونس، رئیس دولت موقت بنگلادش، تاکنون دو بار با شهباز شریف، نخست‌وزیر پاکستان دیدار کرده و خواستار بهبود روابط با اسلام‌آباد شده است. در نومبر، برای اولین بار پس از استقلال بنگلادش، دو کشتی تجاری پاکستانی که از بندر کراچی حرکت کرده بودند، در بندر چیتاگونگ بنگلادش لنگر انداختند. پس از آن، داکا اعلام کرد که مقررات صدور ویزا برای متقاضیان پاکستانی را تسهیل می‌کند، که در دوران حکومت حسینه بسیار سخت‌گیرانه بود.

این پیشرفت‌های چشمگیر در روابط بین دو کشور، با توجه به میراث جنگ استقلال بنگلادش در سال ۱۹۷۱ قابل توجه است. گفته می‌شود که در آن زمان، ارتش پاکستان برای سرکوب استقلال‌طلبان بنگلادش اقدامات وحشیانه‌ای انجام داد و حتی توسط بسیاری از کارشناسان به عنوان نسل‌کشی توصیف شد. به‌همین دلیل، برخی از بنگلادشی‌ها از گسترش روابط جدید استقبال می‌کنند در حالی که برخی دیگر مخالف هستند.

از زمان انتقال سیاسی، علاوه بر روابط اقتصادی، فرهنگی و تعلیمی بین دو کشور، نشانه‌هایی از همکاری در زمینه‌های دفاعی و استخباراتی نیز دیده می‌شود. در جنوری سال جاری، مقامات ارشد نظامی دو کشور در راولپندی در مورد امنیت منطقه‌ای، تمرینات نظامی مشترک، برنامه‌های آموزشی و فرصت‌های تجاری تسلیحات گفتگو کردند. همچنین نیروی دریایی بنگلادش در تمرین دریایی چندجانبه سالانه پاکستان در کراچی با نام “آمان” شرکت کرد. با این حال، روابط و تعاملات دیپلوماتیک بنگلادش با پاکستان هنوز چندان گرم به نظر نمی‌رسد.

حسینه در دوران نخست‌وزیری خود در برابر بهبود روابط با پاکستان مقاومت می‌کرد. اما با فرار حسینه به هند در آگوست گذشته، یونس جایگاه او را پر کرد زیرا او تمایل بیشتری به دوستی با پاکستان نشان می‌دهد. اما این ساده‌انگاری خواهد بود که روابط داکا با دهلی‌نو و اسلام‌آباد را به عنوان یک بازی که یک طرف کامیاب و طرف دیگر ناکام باشد (zero-sum) نگاه شود.

از سوی دیگر تلاش‌های اخیر چین برای کاهش تنش با همسایگان خود (هند و جاپان) نشان می‌دهد که بیجینگ می‌خواهد محیط اطراف خود را برای رقابت با ایالات متحده تثبیت کند. برای هند، کاهش تنش‌های مرزی با چین یک ضرورت برای تعاملات اقتصادی آینده است زیرا بدون کالاها و مواد خام چین، دستیابی به هدف تبدیل شدن به یک مرکز تولید جهانی دشوار خواهد بود.

این تحولات در منطقه می‌تواند توازن قدرت منطقه‌ای را تغییر دهد و هند و برخی دیگر از کشورها را وادار کند تا استراتژی‌های خود را در جنوب آسیا به طور واقع‌بینانه‌تری ارزیابی کنند.

به طور خلاصه، پاکستان به دلیل برتری هند در زمینه‌های مختلف و برخی سیاست‌های چالش‌برانگیز خود، مدت‌هاست که در جنوب آسیا احساس انزوا و حاشیه‌نشینی می‌کند و علاوه بر این، با چالش‌های جدی امنیتی، سیاسی و اقتصادی در داخل کشور مواجه است. با توجه به تغییرات جیوپولیتیکی در منطقه، به ویژه در پاکستان به نظر می‌رسد که افغانستان به تدریج آماده می‌شود تا این خلأ را پر کند و نقش فعال‌تری در تعاملات جنوب آسیا ایفا کند. تقویت روابط افغانستان با دو رقیب منطقه‌ای، چین و هند، تأثیر قابل توجهی بر جیوپولیتیک جنوب آسیا خواهد داشت.